Business Economics Paper IV (Marathi Medium)-munotes

Page 1

१ प्रकरण १
१
सार्वजननक आयव्यय - I
घटक रचना
१.० उद्दिष्टे
१.१ प्र र्व व्य अथव
१.२ सार्वजद्दनक आयव्ययाची व्याप्ती
१.३ महत्तम सामाद्दजक लाभाचे तत्त्र्- डाल्टन आद्दण मस्ग्रेव्हाांचा दृद्दष्टकोन
१.४ साराांश
१.५ प्रश्न
१.० उनिष्टे (OBJECTIVE S) • सार्वजद्दनक आयव्य चा अथव सम घेणे.
• सार्वजद्दनक आयव्य समजून घेणे.
• साधनसा रीच्या र्ाटपाचे आद्दण आद्दथवक स्ग्थै चे कायव समजून घेणे.
• द्दर्कासात्मक आयव्य ची सांकल्पना समजून घेणे.
१.१ प्र : सार्वजननक आयव्ययाचा अथव (INTRODUCTION OF MEANING OF PUBLIC FINANCE) ॲडम द्दस्ग्मथ याांनी त्याांच्या काळात असे प्रद्दतपादन केले होते की,’ जे सरकार कमीत कमी
कायव करते ते सरकार उत्कृष्ट असते’. कारण ॲडम द्दस्ग्मथ सरकारच्या कायावबिल साांगत
असताना प्रामुख्याने चार गोष्टी गृहीत धरल्या होत्या त्या म्हणजे
• प्रत्येक व्यक्ती हा समांजस आहे.
• प्रत्येक व्यक्तीला स्ग्र्तःचे द्दहत कळते.
• प्रत्येक व्यक्ती हा स्ग्र्ाथी आहे.
• प्रत्येक व्यक्ती स्ग्र्तःचे द्दहत साधून घेण्याचा जास्ग्तीत जास्ग्त प्रयत्न करतो.
त्यामुळे सरकारने लोकाांचे द्दहत द्दकांर्ा कल्याण साधण्यासाठी र्ेगळे काही करण्याची गरज
नाही. कारण प्रत्येक व्यक्ती ही स्ग्र्तःचे द्दहत साधून घेण्यास समथव आहे. त्यामुळे ॲडम
द्दस्ग्मथने असे प्रद्दतपादन केले की, सरकारने फक्त देशाच्या सीमारेषाांचे सांरक्षण करणे munotes.in

Page 2

– IV सार्वजद्दनक आयव्ययाचा आधार
२ म्हणजेच परकीय आक्रमणापासून सांरक्षण, देशाांतगवत शाांतता र् सुव्यर्स्ग्था राखणे आद्दण
सार्वजद्दनक द्दशक्षण, आरोग्य र् पाणीपुरर्ठा या सुद्दर्धा उपलब्ध करून देणे एर्ढेच कामे
करार्ीत.
पण आधुद्दनक काळात मात्र जगातील अनेक देशाांनी कल्याणकारी राज्याची सांकल्पना
स्ग्र्ीकारली आहे. म्हणजेच आपल्या देशातील जनतेचे जास्ग्तीत जास्ग्त सामाद्दजक आद्दथवक
कल्याण साधणे होय. आद्दण यातूनच अलीकडील काळात सरकारी कायाांचा व्याप हा
मोठ्या प्रमाणार्र र्ाढत गेला.
सरकारला जनतेचे कल्याण साधार्याचे असेल तर, जनते कल्याणासाठी अनेक कामे
करार्ी लागतात. आद्दण ही कामे करण्यासाठी सरकारकडे मोठ्या प्रमाणार्र उत्पन्न जमा
व्हार्े लागते. सरकार हे उत्पन्न द्दर्द्दर्ध मागाांनी द्दमळद्दर् ते. त्यामध्ये प्रामुख्याने कर,
शासकीय उत्पन्न, अनुदाने र् देणग्या आद्दण व्यापारी उत्पन्न या द्दर्द्दर्ध मागाांनी सरकार
उत्पन्न द्दमळद्दर्ते. आद्दण हे द्दमळालेले उत्पन्न जनतेच्या, सामाद्दजक, आद्दथवक
कल्याणासाठी, सार्वजद्दनक आरोग्य व्यर्स्ग्था, द्दशक्षण व्यर्स्ग्था, पाणीपुरर्ठा, रस्ग्ते बाांधणी,
रेल्र्े मागव, धरणे, ऊजाव प्रकल्प, दळणर्ळण, देश सांरक्षण, इत्यादी कायाांर्र खचव करते.
म्हणजेच सार्वजद्दनक आयव्य यात सरकारच्या उत्पन्नाची साधने आद्दण खचावचे मागव याांचा
प्रामुख्याने द्दर्चार केला जातो.
मुळात ‘सार्वजद्दनक आयव्यय’ या शब्दाांचा अथव पाद्दहल्यास सार्वजद्दनक म्हणजे सरकारचे
आद्दण ‘आयव्यय’ या शब्दातील ‘आय’ म्हणजे ‘उत्पन्न’ आद्दण ‘व्यय’ म्हणजे ‘खचव’ होय.
यार्रून सार्वजद्दनक आयव्यय म्हणजे ज्या द्दर्षयात सरकारचे उत्पन्न र् सरकारचा खचव
याांचा द्दर्चार केला जातो असा द्दर्षय होय. आज ‘सार्वजद्दनक आयव्यय’ अथवशास्त्राची
एक स्ग्र्तांत्र अभ्यास शाखा म्हणून उदयाला आली आहे.
सार्वजननक आयव्यय याच्या व्याख्या:
१. प्रा. निनिप टेिर ‘सार्वजद्दनक आयव्यय हे राजकोषीय शास्त्र आहे. त्याची धोरणे ही
राजकोषीय धोरणे आहेत. त्यातील अडचणी या राजकोषीय अडचणी असतात.’’
२. नििंडिे निरस: ‘सार्वजद्दनक सत्ताांचा उत्पन्न द्दमळद्दर्ण्याच्या र् खचव करण्याच्या
पद्धतीशी ज्या शास्त्राचा सांबांध आहे त्याला सार्वजद्दनक आयव्यय म्हणतात.
३. डॉक्टर डाल्टन: ‘‘अथवकारण र् राजकारण या दोघाांच्या सीमारे मध्ये असणारा एक
द्दर्षय म्हणजे सार्वजद्दनक आयव्यय होय.’’
४. सी. पी : ‘‘सार्वजद्दनक राज्यातील सार्वजद्दनक सत्तेचे उत्पन्न र् खचव तसेच
त्याांचा परस्ग्पराांशी असलेला सांबांध तसेच द्दर्त्तीय प्रशासन र् द्दनयांत्रण अध्ययन
करणारे शास्त्र आहे.’’
र्रील सर्व व्याख्यान र्रून हे स्ग्पष्ट होते की, ‘सार्वजद्दनक आयव्यय म्हणजे सार्वजद्दनक
सत्ताांचे उत्पन्न आद्दण खचव या सांबांधीचे द्दर्र्ेचन यामध्ये असते. तसेच सरकार आपले munotes.in

Page 3

सार्वजद्दनक आयव्यय - I
३ उत्पन्न आद्दण खचव याांचा मेळ घालून जनतेचे सामाद्दजक आद्दथवक कल्याण कसे चालते
याचा द्दर्चार प्रामुख्याने केला जातो.
१.२ सार्वजननक आयव्ययाची व्याप्ती र् काये (SCOPE AND FUNCTIONS OF PUBLIC FINANCE) सार्वजद्दनक आयव्य च्या व्याप्ती मध्ये प्रामुख्याने पुढील बाबींचा समार्ेश होतो:
१. सार्वजननक उत्पन्न:
सार्वजद्दनक आयव्य च्या सार्वजद्दनक उत्पन्न या द्दर्भागात सरकारला द्दर्द्दर्ध मागाांनी
द्दमळणाऱ्या उत्पन्नाचा द्दर्चार केला जातो. यामध्ये प्रामुख्याने क पासून द्दमळणारे उत्पन्न,
प्रशासकीय उत्पन्न, अनुदाने र् देणग्या, तसेच व्यापारी उत्पन्नाचा समार्ेश होतो.
करामध्ये प्रत्यक्ष कर, अप्रत्यक्ष कर इत्यादीचा समार्ेश होतो.
प्रशासकीय उत्पन्नामध्ये परर्ाना फी, दांड, शुल्क, इत्यादींचा समार्ेश होतो. तर व्यापारी
उत्पन्नामध्ये सरकारी उद्योगातील, नफा, पोस्ग्ट खाते, रेल्र्े, इत्यादी पासून द्दमळणाऱ्या
उत्पन्नाचा द्दर्चार केला जातो.
२. सार्वजननक खचव:
सरकारला द्दर्द्दर्ध मागाांनी द्दमळणारे उत्पन्न सरकार लोकाांच्या सामाद्दजक, आद्दथवक
कल्याणासाठी खचव करते. यामध्ये प्रामुख्याने सार्वजद्दनक द्दशक्षण व्यर्स्ग्था, आरोग्य
व्यर्स्ग्था, पाणीपुरर्ठा, र्ीज पुरर्ठा, रस्ग्ते बाांधणी, रेल्र्े मागव द्दनद्दमवती, गररबाांना कमीत कमी
द्दकमतीत प्राथद्दमक सेर्ा सुद्दर्धा पुरद्दर्णे इत्यादीचा समार्ेश. होतो सार्वजद्दनक खचव करत
असताना सरकार नेहमी महत्तम सामाद्दजक कल्याणाचे उद्दिष्ट डोळ्यासमोर ठेर्ते.
३. सार्वजननक कजव:
जेव्हा द्दर्द्दर्ध मागाांनी सरकारला द्दमळणारे उत्पन्न कमी पडते, तेव्हा सरकार द्दर्द्दर्ध
कल्याणकारी कामाांच्या पूतवतेसाठी देशाांतगवत तसेच देशाबाहेरून सार्वजद्दनक कजावची
उभारणी कर , सार्वजद्दनक आयव्ययाच्या भागात सार्वजद्दनक कजव कोणत्या मागाांनी उभे
करार्े, तसेच त्या कजावचे व्याजदर आद्दण व्यर्स्ग्थापन कसे करार्े इत्यादी बाबींचा समार्ेश
होतो.
४. नर्त्तीय नकिंर्ा सार्वजननक प्रिासन:
सार्वजद्दनक आयव्ययाची महत्र्ा शाखा मानली जाते. कारण यामध्ये द्दर्त्तीय प्रशासन
हे अांदाजपत्रक तयार करणे, र्ेगर्ेगळ्या कराांचे दर सुचद्दर्णे इत्यादी कामे करते.
५. सिंघीय नर्त्त व्यर्स्था:
भारतासारख्या देशात सांघराज्य शासन प्रणाली अद्दस्ग्तत्र्ात आहे. यामध्ये केंद्रीय स्ग्तरार्र
केंद्र सरकार र् राज्य सरकार कायवरत असते. अशा र्ेळी केंद्र सरकार आद्दण राज्य सरकार
याांनी कोणकोणते कर आ रार्ेत, तसेच या द्दर्द्दर्ध कराांचा पासून द्दमळणाऱ्या उत्पन्नाचे munotes.in

Page 4

– IV सार्वजद्दनक आयव्ययाचा आधार
४ र्ाटप केंद्र आद्दण राज्य सरकार या दोघाांमध्ये कशा पद्धतीने व्हार्े, तसेच गरजेच्या र्ेळी
रा सहाय्य द्दकांर्ा अनुदान देणे इत्यादी बाबींचा समार्ेश असतो.
६. नस्थरता र् नर्कास:
आजच्या काळामध्ये सार्वजद्दनक काव्याचा र्ापर करून देशाांतगवत द्दर्द्दर्ध र्स्ग्तूांच्या द्दकांमत
पातळीत द्दस्ग्थरता राखण्याचा प्रयत्न केला जातो. तसेच देशाच्या आद्दथवक द्दर्कासाची गती
र्ाढद्दर्णे आद्दण सह आद्दथवक द्दर्कासाचे ध्येय गाठण्याचा प्रयत्न केला जातो.
सार्वजननक आनण खाजगी आयव्यय यातीि साम्य र् भेद:
सार्वजद्दनक आयव्य हे सरकारचे उत्पन्न आद्दण खचव याांचेशी सांबांद्दधत असते तर खाजगी
आयव्य हे र्ैयद्दक्तक व्यक्तीचे उत्पन्न आद्दण खचव याचेशी सांबांद्दधत असते.
असे असले तरी या दोन्हींमध्ये पुढील बाबतीत साम्य द्दकांर्ा सारखेपणा आढळतो:
१. सार्वजद्दनक आयव्यय र् खाजगी आयव्य या दोन्हींमध्ये ही उत्पन्न आद्दण खचव या
दोन्हींचा मेळ घालार्ा लागतो.
२. या दोन्हींमध्ये ही कमीत कमी खचावत आद्दण कमीत कमी साधन सांपत्तीचा र्ापर करून
जास्ग्तीत जास्ग्त समाधान द्दकांर्ा लाभ द्दमळद्दर्ण्याचा प्रयत्न केला जातो.
३. उत्पन्न र् खचव या दोन्ही मधील तफार्त भरून काढण्यासाठी दोघाांनाही प्रयत्नशील
रहार्े लागते.
४. सार्वजद्दनक आयव्यय आद्दण खाजगी आयव्यय यामधील व्याप्ती र् सांस्ग्था या गुांतर्णूक
आद्दण खचावत र्ाढ करून त्याांचे त्याांचे उत्पन्न र्ाढर्ू शकतात.
१.३ सार्वजननक आयव्यय आनण खाजगी आयव्यय यातीि भेद (DIFFERENCE BETWEEN PUBLIC FINANCE AND P RIVATE
FINANCE) १. हेतू:
खाजगी आय याचा हेतू हा द्दर्द्दर्ध व्यर्हारातून जास्ग्तीत जास्ग्त नफा द्दमळद्दर्णे हा असतो.
तर सार्वजद्दनक आयव्य माध्यमातून सरकार जनतेचे सामाद्दजक - आद्दथवक कल्याण
कसे साधले जाते हे पाद्दहले जाते.
२. उत्पन्न र् खचव यािंचा मेळ:
खाजगी आय व्ययात आधी उत्पन्न पाहून त्यानांतर रोज खचव केला जातो. म्हणजेच मराठी
भाषेतील म्हणी नुसार ‘अांथरूण पाहून पाय पसरणे’ याचा अर्लांब खाजगी आय व्ययात
केला जातो. तर याउलट सार्वजद्दनक आयव्यय आत सरकार आधी खचव ठरद्दर्ते आद्दण
त्यानांतर तो खचव भागद्दर्ण्यासाठी कोणकोणत्या मागाांनी द्दकती उत्पन्न द्दमळर्ायचे हे ठरद्दर्ले
जाते. munotes.in

Page 5

सार्वजद्दनक आयव्यय - I
५ ३. कर आकारणी:
सरकारला द्दजल्हा ज्यादा उत्पन्नाची गरज असते तेव्हा सरकार जनतेर्र द्दर्द्दर्ध कराांची
आकारणी करून हे उत्पन्न द्दमळ . मात्र खाजगी आयव्य व्यक्तीला असे करता येत
नाही. खाजगी आय व्ययात व्यक्ती द्दकांर्ा सांस्ग्था याांना जादा उत्पन्न हर्े असल्यास ते कष्ट
करून द्दकांर्ा व्यापार, उद्योग करूनच द्दमळर्ार्े लागते. इतराांर्र आकारता येणार नाही.
४. र्स्तू र् सेर्ा यािंच्या उत्पादनाचा उिेि:
खाजगी आयव्य मध्ये र्स्ग्तू र् सेर्ा याांच्या उत्पादनाचा उिेश हा जास्ग्तीत जास्ग्त नफा
द्दमळद्दर्णे हा असतो तर सार्वजद्दनक आयव्य जनतेचे सामाद्दजक, आद्दथवक कल्याण
साधणे हा उिेश असतो.
५. ननणवय घेण्याचा कािार्धी:
खाजगी आय व्ययात व्यक्ती द्दकांर्ा सांस्ग्था जेव्हा त्याांच्या आद्दथवक घडामोडी बाबत द्दर्द्दर्ध
द्दनणवय घेतात तेव्हा नेहमी अल्प काळाचा द्दर्चार करतात. मात्र सार्वजद्दनक आय व्ययात
मात्र एखाद्या आद्दथवक बाबींचा द्दनणवय घेतात. तेव्हा एखाद्या आद्दथवक द्दनणवयाचा दीघवकाळात
काय पररणाम होईल याचा द्दर्चार करार्ा लागतो.
६. कजव घेण्याच्या सिंदभावत:
खाजगी व्यक्ती द्दकांर्ा सांस्ग्था जेव्हा त्याांना त्याांच्या गरजा भागद्दर्ण्यासाठी द्दकांर्ा द्दर्द्दर्ध
आद्दथवक व्यर्हार पार पाडण्यासाठी जादा पैशाची गरज लागते तेव्हा ते स्ग्र्तःच स्ग्र्तःकडून
कजव घेऊ शकत नाहीत. मात्र सर्व आय आयव्यय मात्र जेव्हा सरकारला जादा पैशाची गरज
पडते तेव्हा सरकार कजव रोख्याांच्या या माध्यमातून देशातील जनतेकडून कजव घेऊ शकते.
म्हणजेच सरकार स्ग्र्तःचा कडून कजव घेऊ शकते.
७. पैिाचा पुरर्ठा:
जेव्हा सरकारच्या उत्पन्नापेक्षा सरकारचा खचव र्ाढतो तेव्हा सरकार नोटा छापून हा खचव
भरून काढते. पण खाजगी आयव्य l व्यक्तीला आपला जादा खचव भरून काढण्यासाठी
नोटा छापता येत नाहीत. आद्दण तसे केल्यास व्यक्तीला तुरांगात जार्े लागेल.
८. अिंदाज पत्रक:
खाजगी आय व्ययात व्यक्तीचे अांदाजपत्रक हे नेहमी द्दशलकीचे असते. तर सार्वजद्दनक
आयव्य त सरकारचे अांदाजपत्रक हे तुटीचे असते द्दकांबहुना ते तुटीचे असार्े असे
प्रद्दतपादन जे. एम. एम केन्स याांनी केले आहे.
१.३ महत्तम सामानजक िाभाचे तत्त्र् (PRINCIPLE OF MAXIMUM SOCIAL ADVANTAGE) सार्वजद्दनक आयव्ययाच्या माध्यमातून सरकार द्दर्द्दर्ध मागाांनी मोठ्या प्रमाणार्र उत्पन्न
जमा करते. सरकारला द्दमळणाऱ्या उत्पन्नापैकी सर्ावत जास्ग्त उत्पन्न म्हणजे जर्ळजर्ळ munotes.in

Page 6

– IV सार्वजद्दनक आयव्ययाचा आधार
६ ७६ टक्के उत्पन्न हे द्दनव्र्ळ द्दर्द्दर्ध कराांपासून द्दमळते. प्रगद्दतशील कर रचनेच्या
माध्यमातून जादा उत्पन्न असणार्याांर्र जादा दराने कर आकारणी केली जाते. आद्दण हे
द्दर्द्दर्ध कराांपासून तसेच इतर मागाांपासून द्दमळणाऱ्या उत्पन्नातून समाजाला द्दर्द्दर्ध सेर्ा
सुद्दर्धा उपलब्ध करून द्ददल्या जातात. कराांच्या सहाय्याने श्रीमांत लोकाांजर्ळील पैसा हा
शासकीय यांत्रणेकडे हस्ग्ताांतररत केला जातो आद्दण पुन्हा हाच पैसा द्दर्द्दर्ध योजनाांच्या या
माध्यमातून समाजाकडे परत येतो. म्हणजे एक प्रकारचे सांपत्तीचे पुनवर्ाटप होते. म्हणजेच
महत्तम सामाद्दजक लाभाच्या तत्त्र्ाांमध्ये जनता सरकारला भरते आद्दण त्याग करते. पण हाच
कर भरलेला पैसा पुन्हा द्दर्द्दर्ध योजनाांच्या माध्यमातून लोकाांकडे येतो आद्दण लोकाांना लाभ
होतो.
‘महत्तम सामानजक िाभाचे तत्र्- व्याख्या:
डाल्टन यािंचे महत्तम सामानजक िाभाचे तत्त्र्:
‘सार्वजद्दनक उत्पन्न प्राप्त करण्याच्या प्रद्दक्रयेमुळे जनतेला करार्ा लागणारा सीमाांचा त्याग र्
खचव करण्याच्या प्रद्दक्रयेमुळे द्दमळणारा सीमाांत लाभ या द्दबांदूच्या द्दठकाणी समान होतात तो
महत्तम सामाद्दजक लाभाचा होय.
महत्तम सामाद्दजक लाभाच्या तत्र्ात ज्या द्दठकाणी कर भरून जनतेचा होणारा सीमाांत
त्त्याग हा सरकारने केलेल्या कल्याणकारी कामाांमुळे जनतेला द्दमळणारा लाभ हे दोन्ही
समान होतात तेथे महत्तम सामाद्दजक लाभ द्दन त होतो.
पुढील कोष्टकार्रून र् आकृतीर्रून स्ग्पष्ट होईल: सार्वजननक आयव्ययाची मात्रा (सिंख्या) सीमािंत त्याग (कोटी रुपये) सीमािंत िाभ (कोटी रुपये) १ २० ६० २ ३० ५० ३ ४० ४० ४ ५० ३० ५ ६० २०
र्रील कोष्टकात सार्वजद्दनक आयव्ययाच्या द्दतसऱ्या मात्रेला सीमाांत सामाद्दजक त्याग आद्दण
सीमाांत सामाद्दजक लाभ दोन्ही समान आहेत. म्हणजेच प्रत्येकी अनुक्रमे चाळीस चाळीस
कोटी रपये आहेत. त्यामुळे तो समतोलाचा द्दबांदू आहे. कारण या द्दबांदूला कर भरून
समाजाचा होणारा सामाद्दजक त्याग हा ४० कोटी रपये आहे. आद्दण सरकारने समाजासाठी
केलेल्या कल्याणकारी कामाांमुळे समाजाला द्दमळणारा लाभ ही ४० कोटी रपये इतका
आहे. यालाच महत्तम सामाद्दजक लाभाचे तत्र् म्हणतात. आकृतीच्या सहाय्याने याचे
स्ग्पष्टीकरण पुढीलप्रमाणे देता येईल.

munotes.in

Page 7

सार्वजद्दनक आयव्यय - I
७
सार्वजननक आयव्यय सिंख्या
क क्र. १.१
बाजूच्या आकृतीत OX अक्षार्र सार्वजद्दनक आयव्ययाच्या मात्रा दशवद्दर्ल्या आहेत तर
OY अक्षार्र सीमाांत त्याग र् सीमाांत लाभ दशवद्दर्ला आहे. आकृतीत सीमाांत त्यागाचा र्क्र
MM आद्दण सीमाांत लाभाचा र्क्र PP एकमेकाांना ‘S’ या द्दबांदूत तात. अशा र्ेळी
सार्वजद्दनक आयव्ययाच्या मात्रेला सीमाांत सामाद्दजक लाभ सीमाांत सामाद्दजक त्याग हे
दोन्ही समान म्हणजेच ४०-४० कोटी रपये आहेत.
महत्तम सामानजक िाभाचे ननकष पुढीि प्रमाणे आहेत:
डॉक्टर डाल्टन याांनी सार्वजद्दनक आयव्यया व्यर्हारामुळे समाजाचे महत्तम द्दहत
साधले जाते की नाही हे पाहण्यासाठी काही द्दनकष साांद्दगतले आहेत ते पुढील प्रमाणे
आहेत:
१. सामानजक सुरनितता:
देशाच्या जलद आद्दण द्दस्ग्थरतेसह आद्दथवक द्दर्कासासाठी देशाांतगवत शाांतता र् सुव्यर्स्ग्था
असणे गरजेचे आहे. तसेच परकीय आक्रमणाांपासूननही देशाला र्ाचद्दर्णे गरजेचे आहे.
त्यामुळे देशात सामाद्दजक सुरद्दक्षतता असेल तर सरकार अद्दधक मजबूत होईल. पररणामी
समाजाचे महत्तम द्दहत साधले जाईल.
२. उत्पादन पद्धतीत सुधारणा होणे आर्श्यक आहे:
डॉक्टर डाल्टन याांच्या मते उत्पादन पद्धतीत होणारी सुधारणा ही प्रामुख्याने पुढील तीन
बाबींर्र अर्लांबून असते. munotes.in

Page 8

– IV सार्वजद्दनक आयव्ययाचा आधार
८ अ) नर्नर्ध र्स्तूिंच्या उत्पादन िमतेत र्ाढ: देशामध्ये उत्पाद्ददत केल्या जाणाऱ्या द्दर्द्दर्ध
र्स्ग्तूांच्या उत्पादनक्षमतेत जर मोठ्या प्रमाणात र्ाढ झाली तर त्यामुळे राष्ट्रीय उत्पन्न
र्ाढून दरडोई उत्पन्न र्ाढेल आद्दण यालाच उत्पादनक्षमतेत सुधारणा असे म्हणता येईल.
ब) उत्पादन सिंघट रण : सुधारणा म्हणजे जर कामगार प्रद्दतद्दनधींना उत्पादन
व्यर्स्ग्थापन प्रद्दक्रयेत योग्य स्ग्थान द्ददले तर हे कामगार अद्दधक मन लार्ून काम करतील
आद्दण अपव्यय होणार नाही. उत्पादन घटकाांचा पुरेपूर र्ापर होईल.
क) उत्पादन रचनेत सुधारणा: उत्पादन रचनेत सुधारणा झाल्याने जास्ग्तीत जास्ग्त
र्स्ग्तूांचे उत्पादन होईल आद्दण द्दर्द्दर्ध लोकाांच्या गरजा भागून द्दनयावतही र्ाढेल आद्दण
समाजाचे द्दहत साधले जाईल.
३) सिंपत्तीच्या र्ाटपाची सुधारणा:
सार्वजद्दनक आयव्ययाच्या व्यर्हाराांमुळे सांपत्तीच्या र्ाटपातही सुधारणा झाली पाद्दहजे असे
डॉक्टर डाल्टन याांचे मत आहे. या सुधारणा प्रामुख्याने दोन प्रकारच्या आहेत.
अ) आनथवक नर्षमता कमी करणे: समाजातील श्रीमांत लोकाांर्र मोठ्या प्रमाणार्र कर
बसर्ून त्याांचे उत्पन्न काढून घेणे आद्दण द्दमळालेल्या उत्पन्नातून गोरगररबाांना सोईसुद्दर्धा
उपलब्ध करून द्ददल्यास आद्दथवक द्दर्षमता कमी होईल.
ब) उत्पन्नात होणारे चढ-उतार कमी करणे: समाजामधील कोणत्याही व्यक्तीचे उत्पन्न
हे सदासर्वकाळ द्दस्ग्थर राहत नाही. त्यामध्ये सातत्याने चढ-उतार होत असतात. त्यामुळे
सांपत्तीच्या टपातून हे चढ उतार कमी करता येतात.
४) आनथवक नस्थरता आनण रोजगार सिंधींची नननमवती करणे:
भाांडर्लशाही अथवव्यर्स्ग्थेत मोठ्या प्रमाणार्र बेरोजगारी र् आद्दथवक अद्दस्ग्थरता आढळते.
अशार्ेळी सार्वजद्दनक आयव्ययाच्या माध्यमातून आद्दथवक स्ग्थैयव द्दनमावण करणे आद्दण
रोजगार सांधी र्ाढद्दर्ल्यास समाजाचे द्दहत साधले जाईल.
महत्तम सामानजक िाभ तत्र्ाच्या मयावदा/दोष पुढीि प्रमाणे आहेत:
१. अस्पष्ट सिंकल्पना:
टीकाकाराांच्या मते महत्तम लाभ तत्र्ाची सांकल्पना स्ग्पष्ट आहे. या तत्त्र्ानुसार सामाद्दजक
कल्याण कसे साध्य होते ते स्ग्पष्ट होत नाही.
२. त्यागाचे माप अिक्य:
एखाद्या व्यक्ती ने द्दकांर्ा समाजाने सरकारला कर भरून नेमका द्दकती त्याग केला त्याचे
नेमके मापन होणे अशक्य आहे. कारण प्रत्येक व्यक्तीच्या बाबतीत पैशाची सीमाांत
उपयोद्दगता र्ेगर्ेगळी असते.
munotes.in

Page 9

सार्वजद्दनक आयव्यय - I
९ ३. िाभाचे मापन अिक्य:
त्यागाप्रमाणेच सरकारी खचावचा कोणाला द्दकती लाभ झाला हे साांगणेही अर्घड आहे.
४. अव्यर्हायव सिंकल्पना:
काही टीकाकाराांच्या मते ही सांकल्पना अव्यर्हायव आहे. कारण लाभ आद्दण त्याग या
दोन्हींचे मापन करणे अशक्य असल्याने ही सांकल्पना व्यर्हायव र्ाटत नाही.
५. सिंर्ेदनिम मनाचा अभार्:
सार्वजद्दनक आयव्ययाच्या माध्यमातून कर भरल्यामुळे कोणाला द्दकती त्या करार्ा लागला
आद्दण सरकारने केलेल्या खचावमुळे कोणाला द्दकती लाभ झाला त्या सर्ावचे मापन
करण्यासाठी सांर्ेदनक्षम मनाची गरज असते. पण सरकारी अद्दधकारी र् राजकारणी
याांच्याकडे असे सांर्ेदनक्षम नसते. ते कायद्याच्या चौकटीत राहून काम करत असतात.
पररणामी समाज द्दहताकडे दुलवक्ष होते.
६. आज नहत/कल्याण ठरनर्णे अर्घड:
आपल्याकडे समाजद्दहताच्या र्ेगर्ेगळ्या सांकल्पना अद्दस्ग्तत्र्ात आहेत. त्यामध्ये कोणाला
भौद्दतक द्दहत आर्डते तर कोणाला साांस्ग्कृद्दतक, कोणाला शैक्षद्दणक द्दहत आर्डते. त्यामुळे
नेमके समाजद्दहत ठरद्दर् अर्घड आहे.
अशाप्रकारे महत्तम सामाद्दजक लाभ तत्त्र्ा च्या र्रील मयावदा आहेत. तरीही सरकारने
उत्पन्न कसे द्दमळर्ार्े आद्दण हे उत्पन्न समाजकल्याणासाठी कशा प्रकारे खचव करार्े याचे
उत्कृष्ट मागवदशवन या तत्त्र्ामुळे द्दनद्दितच कळते.
महत्तम सामानजक िाभाचा म यािंचा नसद्धािंत:
कृती १.२ munotes.in

Page 10

– IV सार्वजद्दनक आयव्ययाचा आधार
१० कृतीमध्ये OX र्र सरकार कडून द्दर्द्दर्ध सेर्ाांर्र खचव होणाऱ्या पैशाची मात्रा द्दकांर्ा
सांख्या दशवद्दर्ली आहे. आकृती मधील LL1 ही र्रील रेषा सरकारी सेर्ाांमुळे समाजाला
होणारा सीमाांत सामाद्दजक लाभ दशवद्दर्ते. ही रेषा ऋणात्मक उताराची आहे. कारण र्ाढत्या
सरकारी खचावनुसार सीमाांत सामाद्दजक लाभ हा घटत जातो.
OX अक्षरार्रील TT1 ही रेषा समाजाचा सीमाांत सामाद्दजक त्याग दशवद्दर्ते. SS1 ही तुटक
रेषा सीमाांत शुद्ध सामाद्दजक लाभ र्क्र रेषा आहे. शुद्ध सामाद्दजक लाभ मोजण्यासाठी लाभा
मधून त्याग र्जा करार्ा लागतो.
SS1 हा र्क्र OX अ ला’ ‘N’ द्दबांदूत शुद्ध सामाद्दजक लाभ महत्तम आहे. कारण याद्दठकाणी
सीमाांत सामाद्दजक लाभ हा सीमाांत सामाद्दजक त्यागा बरोबर आहे.
१.५ सारािंि (SUMMARY)  सार्वजद्दनक आयव्यया सरकारचे उत्पन्न आद्दण सरकारचा होणारा खचव याांचा
प्रामुख्याने द्दर्चार केला जातो.
• सार्वजद्दनक आयव्य व्याप्ती मध्ये प्रामुख्याने सार्वजद्दनक उत्पन्न, सार्वजद्दनक
खचव सार्वजद्दनक कजव, द्दर्त्तीय व्यर्स्ग्थापन, सांगीत द्दर्त्तव्यर्स्ग्था आद्दण द्दस्ग्थरता र्
द्दर्कास याांचा समार्ेश होतो.
• महत्तम सामाद्दजक तत्र्ामध्ये प्रामुख्याने देशातील जनतेने सरकारला कर भरून जो
सीमाांत सामाद्दजक त्याग केला आद्दण त्या बदल्यात सरकारने जनतेला ज्या सेर्ा-
सुद्दर्धा पुरद्दर्ल्या त्यामुळे समाजाला द्दकती सीमाांत सामाद्दजक लाभ झाला हे पाद्दहले
जाते. आद्दण ज्या द्दबांदू सामाद्दजक= सीमाांत सामाद्दजक लाभ असे आढळते त्या द्दबांदूला
महत्तम सामाद्दजक लाभ तत्त्र् असे म्हणतात
• मस र् याांनी सुद्धा आपले महत्तम सामाद्दजक लाभ तत्त्र् माांडले.
१.६ प्रश्न (QUESTIONS) १. सार्वजद्दनक आय व्यय आची सांकल्पना स्ग्पष्ट करणे.
२. सार्वजद्दनक आयव्यय याची व्याप्ती द्दर्शद करा.
३. डाल्टन याांचे महत्त्र् सामाद्दजक लाभ तत्र् स्ग्पष्ट करा.
४. सरेर् याांचे महत्तम सामाद्दजक लाभ तत्र् स्ग्पष्ट करा.
५. सार्वजद्दनक आय-व्यय आद्दण खाजगी आयव्यय यातील साम्य र् भेद स्ग्पष्ट करा.

*****
munotes.in

Page 11

११ २
सावªजिनक आयÓयय - II
घटक रचना
२.० उद्दिष्टे
२.१ काययक्षमता म्हणजे काय?
२.२ बाजार यंत्रणा
२.३ बाजार अपयश : Óया´या व अ थय
२.४ सावªजिनक वÖतू Ìहणजे काय?
२.५ बाजार अपयश आद्दण सरकारची भूद्दमका
२.६ सारांश
२.७ प्रश्न
२.० उिĥĶे (OBJECTIVES) • काययक्षमतेची संकल्पना समजावून घेणे.
• काययक्षमता, बाजार व सरकार यातील संबंध अभ्यासणे.
• सावयजद्दनक वस्तू म्हणजे काय द्दतची वैद्दशष्ट्ये अभ्यासणे.
• सरकारच्या या भूद्दमकेचा अभ्यास करणे.
२.१ कायª±मता Ìहणजे काय? (WHAT IS EFFICIENCY?) काययक्षमता ही संकल्पना अथयव्यवस्थेसाठी अद्दतशय महत्त्वपूणय मानली जाते. ‘अथय
व्यवस्थेतील काययक्षमता म्हणजे देशातील द्दकंवा समाजातील लोक जेव्हा दुद्दमयळ असणाऱ्या
साधन संपत्तीचा काययक्षम वापर करून घेऊन जास्तीत जास्त फायदा द्दमळद्दवतात, अशी
अवस्था होय. मुळात मानवी समाजाच्या गरजा या अमयायद्ददत असतात. पण त्या गरजा पूणय
करणारी साधन संपत्ती मात्र मयायद्ददत असते, कमी असते. तेव्हा मयायदीत साधनांच्या
सहाय्याने जेव्हा अमयायद्ददत गरजा भागवावे लागतात तेव्हा उपलब्ध असणाऱ्या साधन
संपत्तीचा अद्दतशय काटकसरीने आद्दण काययक्षमतेने वापर करावा लागतो. आद्दण असे झाले
तरच समाजाला जास्तीत जास्त फायदा द्दमळेल.
थोडक्यात ‘‘काययक्षमता म्हणजे अथयव्यवस्थेतील उपलब्ध साधन सामुग्रीचे योग्य द्दनयोजन
करून आद्दण त्याचे वाटप करून त्याद्वारे समाजाला महत्तम लाभ द्दमळवून देणे होय.’’
काययक्षमतेची ही संकल्पना आपण उत्पादन शक्यता वøाच्या आधारे समजावून घेऊ.
सवयसाधारणपणे समाजातील लोकांचे सामाद्दजक, आद्दथयक कल्याण हे लोकांच्या उपभोग
पातळीवर अवलंबून असते. समाजातील लोकांना द्दवद्दवध वस्तू व सेवांचा उपभोग जेवढ्या munotes.in

Page 12

Óयावसाियक अथªशाľ – IV सावयजद्दनक आयव्ययाचा आधार
१२ मोठ्या प्रमाणावर येता येईल तेवढे समाजाचे द्दहत, कल्याण हे वाढत जाते. उच्च
पातळीवरील आद्दथयक कल्याण साधण्यासाठी साधन संपत्तीचा काययक्षमपणे वापर व द्दवतरण
होणे हे आवश्यक असते. देशामध्ये उपलब्ध असणाऱ्या उत्पादन साधनांचे द्दवतरण हे
काययक्षम आहे द्दक नाही हे पाहण्यासाठी आपल्याला उत्पादन शक्यता वक्र या संकल्पनेचा
आधार घ्यावा लागेल.
पुढील कोष्टकावरून व आकृती वरून आपण उत्पादन शक्यता वक्र ही संकल्पना समजावून
घेऊ.
उÂपादन श³यता वø तĉा
तĉा ø. २.१ उÂपादन श³यता उपभोµय वÖतू ( कोटी) भांडवली वÖतू (कोटी) A ० १५ B १ १४ C २ १२ D ३ ०९ E ४ ०५ F ५ ००
वरील कोष्टकात A या वस्तू समूहाच्या वेळेला देशातील सवय साधन संपत्ती भांडवली
वस्तूंचे उत्पादन करण्यासाठी वापरली तर देशामध्ये १५ कोटी इतक्या भांडवली वस्तुचे
उत्पादन होईल व ० कोटी (म्हणजे काहीच नाही) इतक्या उपभोग्य वस्तूंचे उत्पादन
होईल.
नंतर ‘B’ या वस्तू समूहाच्या वेळेला काही साधन संपत्ती ही भांडवली वस्तूच्या
उत्पादनासाठी वापरली जाईल तेव्हा १४ कोटी इतक्या भांडवली वस्तूंचे उत्पादन होईल.
तसेच काही साधन संपत्ती ही उपभोग्य वस्तूंच्या उत्पादनासाठी वापरली जाईल आद्दण ०१
कोटी इत³या उपभोग्य वस्तूंचे उत्पादन होईल.
पुन्हा C या वस्तू समूहाच्या वेळेला काही साधन संपत्तीभांडवली वस्तू आद्दण उपभोग्य
वस्तू यांच्या उत्पादनासाठी वापरली जाईल तेव्हा बारा कोटी भांडवली वस्तू आद्दण २ कोटी
उपभोग्य वस्तूंचे उत्पादन होईल.
त्यानंतर O या वस्तू समूहाच्या वेळेला ०१ कोटी भांडवली वस्तू आद्दण ०३ कोटी उपभोग्य
वस्तूंचे उत्पादन होईल. नंतर E या वस्तू समूहाच्या वेळेला ०५ कोटी इतक्या भांडवली
वस्तूंचे उत्पादन केले जाईल आद्दण ०४ कोटी इतक्या उपभोग्य वस्तूंचे उत्पादन केले
जाईल.
आद्दण शेवटी F या वस्तू समूहाच्या वेळेला जेव्हा सवयच साधनसंपत्ती उपभोग्य वस्तूंच्या
उत्पादनासाठी वापरली जाईल तेव्हा ०५ कोटी इतक्या उपभोग्य वस्तूंचे उत्पादन होईल
आद्दण ० कोटी (म्हणजे काहीच नाही) इतक्या भांडवली वस्तूंचे उत्पादन होईल. munotes.in

Page 13

सावयजद्दनक आयव्यय - II
१३ आता वरील द्दवश्लेषण….वरून आपल्याला पाहावे लागेल की जर त्या देशाने सवयच्या सवय
साधन संपत्ती ही उपभोग्य वस्तूंच्या उत्पादनावर खचय केली तर ० कोटी (म्हणजे काहीच
नाही) इतक्या भांडवली वस्तूंचे उत्पादन होईल आद्दण सवयच्या सवय साधन संपत्ती जर
भांडवली वस्तूंच्या उत्पादनावर खचय केली तर उपभोग्य वस्तूंचे उत्पादन हे शून्य होईल.
पण देशाला दोन्ही वस्तूंच्या उत्पादनाची गरज आहे त्यामुळे हा देश उत्पादनासाठी A द्दकंवा
F ही शक्यता द्दनवडणार नाही. तर तो देश B,C,D,E, यापैकी कोणतीतरी एक शक्यता
द्दनवडेल.
आता आपण उत्पादन शक्यता वøाची आकृती पाहू.
आकृती ø. २.१
वरील आकृतीमध्ये उत्पादन शक्यता ही B, C, D, E या चार पैकी कोणत्याही एका द्दबंदूवर
असेल. A द्दकंवा F द्दबंदूवर असणार नाही. कारण N हा द्दबंदू उत्पादन शक्यता वøाच्या
आतील बाजूस असल्याने या द्दबंदूवर उत्पादन केल्यास त्या देशातील सवय साधन संपत्ती
वापरली जाणार नाही ती पडून राहील. त्यामुळे उत्पादन अजून पुढे सरकेल व हा वक्र
ABCDEF असा होईल.
तसेच या उत्पादन शक्यता वøाच्या बाहेर एक M हा द्दबंदू आहे. तर या M हा िबंदू आहे.
तर या M द्दबंदूपयंत उत्पादन शक्यता वक्र जाईल का? असा जेव्हा प्रश्न पडतो तेव्हा त्याचे
उत्तर नाही असे द्यावे लागेल कारण M हा वरच्या पातळीवरील द्दबंदू असल्याने तेथे
पोहोचण्यास त्या देशाला जादा साधन संपत्ती हवी आहे.पण तेवढी त्या देशाकडे नाही.
त्यामुळे आहे त्या उत्पादन शक्यता वøावरील BCDE या द्दबंदूतच उत्पादन हे काययक्षमपणे
शक्य होईल.
२.२ बाजार यंýणा (MARKET MECHANISM) जगामधील प्रत्येक देशात सतत काहीना काही आद्दथयक घडामोडी या चालू असतात. या
घडामोडींमध्ये प्रामुख्याने द्दवद्दवध ग्राहकोपयोगी वस्तूंचे उत्पादन, त्यांचे वाटप आद्दण उपभोग
यांचा समावेश होतो. त्याच प्रमाणे अथयव्यवस्थेत द्दवद्दवध वस्तूंचे उत्पादन करणारे उत्पादक, munotes.in

Page 14

Óयावसाियक अथªशाľ – IV सावयजद्दनक आयव्ययाचा आधार
१४ द्दवतरक आद्दण या द्दवद्दवध वस्तूंचा उपभोग घेणारे उपभोक्ते यांचा समावेश होतो. पण बराच
वेळ अथयव्यवस्थेतील उÂपादकांसमोर काही प्रश्न पडतात ते म्हणजे कोणत्या वस्तूचे
उत्पादन करावे? उत्पादन कोणत्या पद्धतीने करावे? उत्पादन कुठे करावे? कोणासाठी
उत्पादन करावे? आद्दण त्याचे वाटप कसे करावे? इ. प्रश्न द्दनमायण होतात आद्दण असे प्रश्न
सोडद्दवण्यासाठी जगात द्दवद्दवध आद्दथयक यंत्रणा द्दनमायण झाल्या आहे. त्यामध्ये बाजार
यंत्रणेचा समावेश होतो. बाजार म्हणजे असे द्दठकाण की जेथे द्दवद्दवध वस्तूंच्या खरेदी-द्दवक्री
द्दतचे व्यवहार हे पार पडले जातात. कोणत्याही देशाला आद्दथयक द्दवकासामध्ये बाजार
यंत्रणेची भूद्दमका अद्दतशय महत्वाची आहे.
२.३ बाजार अपयश-Óया´या व अथª (DEFINITION AND MEAN ING OF MARKET FAILURE) ‘बाजार अपयश म्हणजे अशी द्दस्थती की द्दजथे मागणी व पुरवठा यामध्ये समतोल नसतो.
म्हणजेच मागणीच्या प्रमाणात पुरवठा नसणे द्दकंवा अद्दतररक्त पुरवठा असणे अशी द्दस्थती
होय.
तसेच बाजार अपयश म्हणजे अथयव्यवस्थेला आदशª िकंवा पयाªप्त उत्पादन पातळी गाठण्यात
अपयश येणे होय.
बाजार अपयशामुळे बाजार यंत्रणा अथयव्यवस्थेत सवयसाधारण समतोल प्रÖथािपत करू
शकत नाही. अपुरी संसाधने, मागणी पुरवण्यात असमतोल इ. कारणामुळे बाजार यंत्रणा
काययक्षमपणे काम करू शकत नाही.
२.३.१ बाजार अपयशाची कारणे - पुढील ÿमाणे:
१. अपूणª Öपधाª:
बाजा यंत्रणेचे यश हे प्रामुख्याने पूणय स्पधेवर अवलंबून असते. पण आज बहुतेक एक अपूणय
स्पधाय, मक्तेदारी अशा प्रकारच्या बाजारपेठा असल्याने ग्राहकांना जादा द्दकंमत मोजावी
लागते पररणामी ग्राहकांचे नुकसान होते.
२. बाĻता:
बाह्यता म्हणजे एखाद्या द्दठकाणाच्या औद्योद्दगक द्दवकासाचे द्दकंवा आद्दथयक द्दवकासाचे
लोकांवर तसेच पणपयायवरणावर होणारे घद्दनष्ठ पररणाम होय. उदा; पयायवरणाच्या प्रदूषणा
मुळे द्दवद्दवध आजार होणे, जलप्रदूषण, हवा प्रदूषण, भूमीप्रदूषण इत्यादी या सवांचे अद्दनष्ट
पररणाम हे समाजाला भोगावे लागतात.
३. अपूणª मािहती:
बाजाराच्या यशासाठी उत्पादक व उपभोक्ते यांना बाजाराचे पूणय ज्ञान असणे आवश्यक आहे
पण बऱ्याच वेळा त्यांना हे ज्ञान असते पररणामी ग्राहक व उत्पादक या दोघांनाही नुकसान
सहन करावे लागते. munotes.in

Page 15

सावयजद्दनक आयव्यय - II
१५ ४. सावªजिनक वÖतू:
सावयजद्दनक वस्तू द्दकंवा सेवा या शासनाने लोकांनी भरलेÐया करातून द्दनमायण केल्या
जातात. त्यामुळे त्यांची सावयजद्दनक मालकì असते. त्यांचा सावयद्दत्रक उपभोग घेतला
जातो.
५. अनुदान रĥ करणे:
बऱ्याच वेळ सरकार सामान्य लोक, उद्योजक यांना काही अनुदाने देत असते आद्दण
त्यामुळे बाजारयंत्रणा ही अपयशी ठरते. अशावेळी ही अनुदाने रि केली पाद्दहजेत.
६. सरकारचे कायदे:
बऱ्याच वेळ सरकार आद्दथयक द्दवषमता कमी करण्यासाठी, शोषण रोखण्यासाठी कायदे करते
तेव्हाही बाजार यंत्रणा ही मोठ्या प्रमाणावर प्रभाद्दवत होते व अपयशी ठरते.
७. िनयमांचे िनयंýण:
जेव्हा सरकार बाजार यंत्रणेवर कायद्याच्या माध्यमातून उत्पादन, वाटप, संप°ी, अद्दधकार
करिवषयक या संदभायत बंधने आणते तेव्हा त्याचा अद्दनष्ठ पररणाम हा बाजारयंत्रणेवर होतो
व बाजारयंत्रणा अपयशी ठरते.
अशाप्रकारे वरील कारणांमुळे बाजार यंत्रणा अपयशी ठरते.
२.४ सावªजिनक वÖतू Ìहणजे काय? (WHAT IS PUBLIC GOODS?) आज जगातील प्रत्येक राÕůाने कल्याणकारी राज्याची संकल्पना स्वीकारली आहेत.
त्यामुळे आपल्या देशातील लोकांचे सामाद्दजक - आिथªक कल्याण व्हावे म्हणून सरकार
जनतेला ना काही सेवा- सुद्दवधा पुरद्दवते. Âयाला सावयजद्दनक वस्तू असे म्हणतात.
सावयजद्दनक वस्तू म्हणजे अशा वस्तू की, ज्या सरकारने पुरिवलेÐया असतात आद्दण त्यांचा
उपयोग हा सामूद्दहकरीत्याला जातो. यामध्ये प्रामुख्याने सावयजद्दनक रस्ते, पाणी, स्वच्छता,
द्दवज, वाहतूक, दळणवळण इत्यादी. सोयी-सुद्दवधांचा समावेश होतो.
सावयजद्दनक वस्तूंची वैिशĶ्ये पुढीलप्रमाणे आहेत:
१ . सामूिहक उपभोग:
सावयजद्दनक वस्तू या कोणा एका व्यक्तीच्या मालकीच्या नसतात. त्यावर संपूणय समाजाची
मालकी असते. त्यामुळे या वस्तूंचा सामूद्दहक उपभोग घेतला जातो.
२. उपभोगात समानता असते:
सावयजद्दनक वस्तूचा उपभोग घेताना गरीब-श्रीमंत, उच- नीच असा भेद केला जात नाही. तर
या वस्तूंचा सवांना समान उपभोग घेण्याची संधी असते . munotes.in

Page 16

Óयावसाियक अथªशाľ – IV सावयजद्दनक आयव्ययाचा आधार
१६ ३. ÖपधाªÂमकतेचा अभाव:
सरकार सावयजद्दनक वस्तू सवांना उपलब्ध करून देते. खाजगी वस्तू प्रमाणे त्यात वस्तू भेद
केला जात नाही. सावयजद्दनक वस्तु या अद्दवभाज्य स्वरूपाच्या असतात. त्यांचा उपभोग
घेण्याची सवांना समान संधी असते. त्यामुळे त्या द्दमळद्दवण्यास स्पधाय करावी लागत नाही.
४. सावªजिनक मालकì:
सावयजद्दनक वस्तूंची मालकी ही सावयजद्दनक म्हणजे सरकारची असते. कारण या वस्तू व
सेवांची द्दनद्दमयती ही जनतेने भरलेल्या करातून केली जाते.
५. शासन िनयंýण:
सावयजद्दनक वस्तूंची द्दनद्दमयती, देखभाल, वापराचे द्दनयम, त्यांची द्दकंमत ठरद्दवणे इत्यादीवर
संपूणयपणे शासनाचे द्दनयंत्रण असते.
६. माफक मूÐय:
बऱ्याच वेळा सावयजद्दनक वस्तु या मोफत पुरद्दवल्या जातात. उदा. मोफत लसीकरण इत्यादी
पण काही सेवा पुरद्दवताना मात्र माफक मूल्य आकारले जाते. उदा. पाणीपट्टी.
७. सामािजक कÐयाण हा मु´य हेतू असतो:
बऱ्याच वेळा सावयजद्दनक वस्तू उपलब्ध करून देताना सामाद्दजक कल्याण साधणे हा
शासनाचा हेतू असतो. नफा द्दमळद्दवणे हा हेतू नसतो. समन्याय, भाववाढ द्दनयंत्रण
सामाद्दजक द्दहत असे उिेश डोळ्यासमोर ठेवून सावयजद्दनक वस्तु पुरद्दवल्या जातात.
अशा प्रकारे वरील सवय सावयजद्दनक वस्तूंची वैद्दशष्ट्ये आहेत.
२.५ बाजार अपयश आिण सरकारची भूिमका (MARKET FAILURE AND ROLE OF GOVERNMENT) कोणत्याही देशाच्या आद्दथयक द्दवकासामध्ये बाजार यंत्रणेची भूद्दमका ही अद्दतशय महत्त्वाची
असते. कारण बाजार यंत्रणेच्या द्दवकासामुळे आद्दथयक द्दवकासाला चालना द्दमळते, उत्पादन
वाढते. परंतु बऱ्याच वेळा बाजार यंत्रणेमुळे काही समस्याही उद्भवतात. उदा. प्रदुषण,
बेरोजगारी, गररबी, बाह्यता, सामाद्दजक खचय इत्यादी त्यामुळे बाजार यंत्रणेतील अपयशाचे
द्दनराकरण करण्यासाठी शासनाची भूद्दमका ही अद्दतशय महत्त्वाची आहे. ही भूमीका बाजार
यंत्रणेला अपयशापासून वाचद्दवण्यास मदत करते सरकारची ही भूद्दमका पुढील प्रमाणे आहे:
१. बाजार ÿणालीचे ²ान देणे:
बऱ्याच वेळा ग्राहक आद्दण उपभोक्ते यांना बाजार प्रणालीचे योग्य ज्ञान असते. पररणामी
बाजाराला अपयश येते. बाजार व्यवस्थेत उपभोक्ते व उत्पादक या दोघांनाही योग्य ज्ञान
असणे आवश्यक आहे. अपुऱ्या व चुकीच्या माद्दहतीमुळे बाजार यंत्रणा अपयशी ठरते. अशा
वेळी सरकारने बाजारपेठेत हÖत±ेप कłन समतोल द्दनमायण करावा लागतो. munotes.in

Page 17

सावयजद्दनक आयव्यय - II
१७ २. कायदेशीर तरतूद:
सरकारच्या कायदेशीर व्यवस्थेद्दशवाय बाजारयंत्रणा यशस्वी होऊ शकत नाही. उदा.
साठेबाजी करणाöयांवर द्दनयंत्रण ठेवणे, भाववाढीवर द्दनयंत्रण ठेवणे इत्यादी.
३. सावयजद्दनक व गुणवत्तेच्या वस्तूंचा पुरवठा हा सरकार माफयत केल्यास बाजार यंत्रणा
यशस्वी होण्यास मदत होते.
४. बाĻता समÖया दूर करणे:
उत्पादन प्रद्दक्रयेमुळे आद्दण आद्दथयक द्दवकासामुळे समाजावर हे अद्दनष्ट पररणाम होतात त्यांना
बाह्यता असे म्हणतात उदा. प्रदूषण, जंगलचा नाश, िवशेष प्रजातींचा नाश, आजारपण
इत्यादी. अशा वेळी सरकारने आपल्या या पत्रकात तरतूद बाह्यता समस्या सोडद्दवली
पाद्दहजे.
५. बाĻता उÂपÆन आिण संप°ी वाटपातील िवषमता दूर करणे:
आद्दथयक द्दवषमतेमुळे मोठ्या प्रमाणावर बाजार अपयश येते अशा वेळी सरकारने हस्तक्षेप
करून खाजगी मालमत्तेवर द्दनयंत्रण ठेवणे, मĉेदारीवर द्दनयंत्रण ठेवणे, तसेच द्दकमान वेतन
कायदा कłन उत्पन्न संपत्ती वापरातील द्दवषमता कमी केली पाद्दहजे.
६. सरकारने रोजगार संधी वाढद्दवणे, द्दकंमत िÖथरता राखणे, आद्दथयक द्दवकास, दाåरþ्य
िवकास, दाररद्र्य द्दनमुयलन अशी उिĥĶे गाठÁयासाठी िवशेष प्रयत्न करावेत. त्यामुळे बाजार
अभ्यास कमी होण्यास मदत होईल.
७. आिथªक िवकास साधणे:
िविशष्ट पातळीवरील आद्दथयक द्दवकास गाठण्यासाठी जेव्हा बाजार यंत्रणा अपयशी ठरते तेव्हा
सरकारला जाणीवपूवयक आद्दथयक द्दवकास साधण्यासाठी प्रयत्न करावे लागतात.
अशा प्रकारे वरील भूद्दमकांच्या माध्यमातून शासन बाजर यंत्रणेला अपयशापासून वाचवू
शकेल.
२.६ सारांश (SUMMARY) • काययक्षमता ही संकल्पना आद्दथयक व्यवस्थेसाठी महत्त्वपूणय मानली जाते. काययक्षमता
म्हणजे आद्दथयक व्यवस्थेतील उपलब्ध साधन संपत्तीचे योग्य द्दनयोजन व िवतरण
करून त्याच्या माध्यमातून समाजाचे जास्तीत जास्त हीत साधणे होय.
• उत्पादन शक्यता वक्राच्या आधारे एखादा देश त्यांच्याकडे उपलब्ध असणाऱ्या साधन
संपत्तीचा काययक्षम वापर कसा करेल हे समजते.
• कोणत्याही देशाच्या आद्दथयक द्दवकासात बाजारयंत्रणेची भूद्दमका ही महत्त्वपूणय आहे.
• सावयजद्दनक वस्तू म्हणजेच सामूद्दहक उपभोगासाठी सरकारने पुरिवलेÐया वस्तू होय. munotes.in

Page 18

Óयावसाियक अथªशाľ – IV सावयजद्दनक आयव्ययाचा आधार
१८ २.७ ÿij (QUESTIONS) १. काययक्षमताही ही संकल्पना स्पष्ट करा.
२. उत्पादन शक्यता वøाची संकल्पना स्पष्ट करा.
३. बाजार अपयश म्हणजे काय? त्यांची कारणे सांगा.
४. सावयजद्दनक वस्तू म्हणजे काय? वेिशĶ्ये सांगा.
५. बाजारपेठ आद्दण सरकारची भूद्दमका स्पष्ट करा.






*****


munotes.in

Page 19

19 ÿकरण २
३
सावªजिनक उÂपÆन
घटक रचना
३.० उिĥĶे
३.१ ÿÖतावना सावªजिनक उÂपÆन Ìहणजे काय?
३.२ सावªजिनक उÂपÆनाचे मागª- कर आिण करेतर उÂपÆन
३.३ करांची उिĥĶे, कर कसोट्या
३.४ करांचे ÿकार ÿÂय± आिण अÿÂय± कर
३.५ करांचे दर- ÿगितशील, ÿमाणिशर व ÿितगामी
३.६ कर संøमण: करभार, कराघात - कर संøमण ठरिवणारे घटक
३.७ सारांश
३.८ ÿij
३.० उिĥĶे (OBEJECTIVES) • सावªजिनक उÂपÆनाचे िविवध मागª समजावून घेणे.
• करांची Óया´या, उिĥĶे व िविवध कर कसोट्या जाणून घेणे.
• करांचे ÿकार- ÿÂय± कर आिण अÿÂय± कर या संकÐपना समजावून घेणे, करांचे
गुण-दोष समजावून घेणे.
• करांचे ÿगितशील, ÿमाणशीर व ÿितगामी Ìहणजे काय याची ओळख कłन घेणे.
• कर संøमण, करभार वा करा घात तसेच कर संøमण ठरिवणारे घटक जाणून घेणे.
३.१ सावªजिनक उÂपÆन Ìहणजे काय? (WHAT IS PUBLIC REVENUE?) सावªजिनक आयÓयय या¸या माÅयमातून देशातील सरकारला जनते¸या कÐयाणाची अनेक
कामे करावी लागतात. यामÅये ÿामु´याने सावªजिनक िश±ण, सावªजिनक आरोµय
ÓयवÖथा, पाणीपुरवठा, रÖते बांधणी, रेÐवेसेवा, धरण बांधणे, वीज ÿकÐप िनिमªती इÂयादी
कामांचा यामÅये समावेश होतो. अथाªत ही िविवध कामे करÁयासाठी सरकारला मोठ्या
ÿमाणावर उÂपÆनाची गरज असते. आिण सरकार हे उÂपÆन कर, अनुदाने व देणµया,
ÿशासकìय उÂपÆन, Óयापारी उÂपÆन इÂयादी मागा«नी उभे करते यालाच सावªजिनक उÂपÆन
असे Ìहणतात. munotes.in

Page 20

Óयावसाियक अथªशाľ – IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
20 ३.२ सावªजिनक उÂपÆनाचे िविवध मागª (VARIOUS WAYS OF PUBLIC REVENUE) अ) कर:
करांपासून सरकारला मोठ्या ÿमाणावर उÂपÆन िमळते. कर हा सरकारी उÂपÆनाचा ÿमुख
मागª आहे.
डॉ³टर डाÐटन यां¸या मते ‘कर Ìहणजे सावªजिनक स°ेने लादलेले असे सĉìचे देणे आहे
कì, ºयाचा सरकारी सेवेशी िनिIJत संबंध नसतो व जे कायदेशीर गुÆĻाबĥल दंड या
नाÂयाने कधीच घेतले जात नाही.’’ करांमÅये ÿÂय± कर आिण अÿÂय± कर अशा दोÆहéचा
समावेश होतो.
ब) अनुदाने व देणµया:
एक सरकार दुसöया सरकारला जे अथªसहाÍय देते Âयास अनुदाने Ìहणतात. उदा. राºय
क¤þ सरकार कडून राºय सरकारला तसेच राºय सरकारकडून िजÐहा पåरषदा, पंचायत
सिमÂया, úामपंचायती इÂयादéना पाणी पुरवठा योजना, रÖता बांधणे, झोपडपĘी सुधारणा
घरकुल योजना इÂयादी साठी अनुदान िमळत असते. तसेच बöयाच वेळा समाजातील
ि®मंत व दानशूर Óयĉéकडून सरकारला भूकंप, महापूर, दुÕकाळ अशा नैसिगªक आप°ी
काळात देणµया िमळतात.
क) ÿशासकìय उÂपÆन:
ÿशासकìय उÂपÆनात १) शुÐक २) परवाना शुÐक ३) दंड इÂयादéचा समावेश होतो.
१) शुÐक:
उदा. जÆम- मृÂयूची नŌदणी, िववाह नŌदणी इÂयादीसाठी शासकìय शुÐक आकारले जाते.
२) परवाना शुÐक:
उदा. वाहन चालिवÁयाचा परवाना िमळिवÁयासाठी सरकारला शुÐक भरावे लागते.
३) दंड:
बेकायदेशीर वतªन केÐयास Óयĉìवर दंड आकारला जातो. उदा. लोकल ůेनने िवना-
ितकìट ÿवास केÐयास आपÐयाला दंड भरावा लागतो. हे सवª ÿशासकìय उÂपÆनाचे मागª
आहेत
ड) Óयापारी उÂपÆन:
उदा. सरकारचे पुÖतक खाते, रेÐवे खाते यापासून िमळणारे उÂपÆन तसेच सरकारी
ÿकÐपातून िमळणारा नफा हा Óयापारी उÂपÆनाचा भाग मानला जातो. munotes.in

Page 21

सावªजिनक उÂपÆन
21 ३.३ करां¸या िविवध Óया´या, वैिशĶ्ये व उिĥĶे (DEFINITION, FEATURES AND OBJECTIVES OF TAX ) १) पारंपåरक Óया´या:
परंपरावादी अथªत² यां¸या मतानुसार’’ कर Ìहणजे नागåरकांनी सरकारला सरकारी
सेवेबĥल िदलेला मोबदला होय’’.
२) ॲडम िÖमथ: ‘‘कर Ìहणजे राºयासाठी नागåरकांनी केलेले अंशदान होय”.
बॅÖटेबल: ‘‘कर Ìहणजे Óयĉìने िकंवा संÖथेने Öवतः¸या संप°ीचा सावªजिनक स°े¸या
सेवेसाठी िदलेला शĉìचा भाग होय.’’
वरील सवª Óया´यान वłन ‘कर’ या संकÐपनेची पुढील काही वैिशĶ्ये आढळतात.
कर हे सरकारला īावे लागणारे सĉìचे देणे आहे.
 करा पासून िमळणारे उÂपÆन हे सवª जनते¸या सामािजक - आिथªक कÐयाणासाठी
वापरले जाते.
 कर आकारणे व तो कर वसूल करणे हा अिधकार फĉ सरकारला आहे.
 कर वसूल करÁयास कायदेशीर माÆयता असÐयाने कर चुकवेिगरी करणाöयांना दंड
िकंवा िश±ा िकंवा दोÆही भोगाÓया लागतात.
कर आकारणी ची उिĥĶे खालील ÿमाणे आहेत:
अ) सरकार¸या उÂपÆनात वाढ करणे:
आज सरकारने मोठ्या ÿमाणावर कÐयाणकारी राºयाची संकÐपना ÖवीकारÐयाने
समाजा¸या कÐयाणासाठी आिण िहतासाठी सरकारला अनेक ÿकारची कामे करावी
लागतात. आिण Âयासाठी ÿचंड पैसा लागतो. कर आकारणी कłन सरकार मोठ्या
ÿमाणावर आपला महसूल वाढिवते.
ब) राÕůीय उÂपÆनात वाढ घडवून आणणे:
कररोपणामुळे Óयĉéचे उÂपÆन कमी होते Âयामुळे ÿभावी मागणीत घट होऊ शकते. Âयामुळे
Âयाचा आिथªक िवकासावर िवपरीत पåरणाम होÁयाची श³यता असते. अशावेळी कराĬारे
जमा झालेली र³कम सामािजक कायाªसाठी तसेच समाज कÐयाणासाठी केÐयास Âयामुळे
राÕůीय उÂपÆन वाढीला चालना िमळते.
क) रोजगारात वाढ घडवून आणणे:
कर आकारणी कłन सरकार जी समाज कÐयाणाची कामे सुŁ करते उदा रÖते बांधणी,
आरोµयÓयवÖथा वाढिवणे, िश±ण सुिवधा वाढिवणे, िविवध िवकास ÿकÐप सुł करणे
इÂयादी मुळे देशात मोठ्या ÿमाणावर रोजगार संधीत वाढ होते. munotes.in

Page 22

Óयावसाियक अथªशाľ – IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
22 द) आिथªक िÖथरता िनमाªण करणे:
भांडवलशाही अथªÓयवÖथेत नेहमी तेजी आिण मंदी सारखी Óयापार चøे िनमाªण होत
असतात. पåरणामी मोठ्या ÿमाणावर अथªÓयवÖथेत अिÖथरता िनमाªण होते. अशा वेळी कर
आकारणी¸या माÅयमातून देशात आिथªक Öथैयª िनमाªण करता येते. उदा. तेजी¸या काळात
करांचे दर वाढिवले जातात तर मंदी¸या काळात करांचे दर कमी करÁयात येतात.
ई) आिथªक िवषमता नĶ करणे:
आिथªक िवषमता Ìहणजे समाजातील गरीब व ®ीमंत यां¸या उÂपÆनात जी तफावत आहे ती
अवÖथा होय. ही आिथªक िवषमता कमी करÁयासाठी ®ीमंतां¸या उÂपÆनावर मोठ्या
ÿमाणावर कर आकाłन Âयांचे उÂपÆन काढून घेतले जाते आिण िमळालेÐया या
उÂपÆनातून गरीब लोकांना सरकार िविवध सोयीसुिवधा पुरिवते. व Âयामुळे समाजातील
आिथªक िवषमता कमी होते.
फ) अनावÔयक उपभोगावर िनयंýण ठेवणे:
ºया वÖतू आरोµयाला घातक आहेत उदा दाł, अफू, गांजा, चरस इÂयादी वÖतूंवर मोठ्या
ÿमाणावर कर बसिवले जातात. पåरणामी या वÖतू महाग होतात. पåरणामी अनावश्यक
उपभोगाला आळा बसून लोकां¸या आरोµयाचे र±ण होते.
अशा ÿकारे कर आकारÁयाची वरील उिĥĶे आहेत.
३.४ करांचे िविवध ÿकार: ÿÂय± व अÿÂय± कर (TYPES OF TAXES: DIRECT AND INDIRECT TAX) ÿÂय± कर Ìहणजे काय? जेÓहा कराचा आघात व करभार हे दोÆही एकाच Óयĉìवर पडतात
तेÓहा Âयाला ÿÂय± कर असे Ìहणतात. उदा उÂपÆन कर, संप°ी कर इÂयादी.
डॉ³टर डाÐटन यां¸या मते, “ÿÂय± कर Ìहणजे कì, जो Óयĉìवर वन कायīानुसार
आकारÁयात येतो व Âयाच Óयĉìकडून खरोखरच भरला जातो.’’
अÿÂय± कर Ìहणजे काय?:
जेÓहा सुŁवातीला कराचा आघात एकावर होतो आिण ÿÂय±ात दुसराच कोणीतरी कर
भरतो अशा कर आला अÿÂय± कर Ìहणतात. उदा िवøìकर
डॉ³टर डाÐटन यां¸या मते; ‘‘अÿÂय± कर हा ºया Óयĉìवर आकारला जातो Âया
Óयĉìकडून तो भरला जात नाही, तर परÖपर झालेÐया करारा¸या आधारे अंशतः िकंवा
पूणªतः अÿÂय± करांचे संøमण दुसöया Óयĉìकडे केले जाते.”
िविवध कसोट्या पुढील ÿमाणे आहेत:
ॲडम िÖमथ यांनी सांिगतलेÐया कर कसोट्या पुढील ÿमाणे: munotes.in

Page 23

सावªजिनक उÂपÆन
23 १. समानता:
समानता Ìहणजे सवा«नी समान कर भरावा असा अथª होत नाही. तर कर भरÐयाने सवा«नी
सारखाच Âयाग करावा असा अथª आहे. Ìहणजेच ÿÂयेकाने आपापÐया उÂपÆन पातळीतुन
कर भरला पािहजे.
२. सोयीÖकरता:
Ìहणजे कर भरÁयाची वेळ व जागा ही कर भरणाöयांना सोयीची असावी. Ìहणजेच मुंबई¸या
Óयĉìला कर भरÁयासाठी िदÐलीला जावे लागू नये.
३. िमतÓययता:
िमतÓययता Ìहणजे कर गोळा करÁयासाठी येणारा खचª हा कमीत- कमी असावा जेणेकłन
कर गोळा करणे हे फायदेशीर होईल.
४. िनिIJतता:
कर पĦतीत करÁयाची वेळ, कर भरÁयाची पĦती आिण कराची र³कम या सवª बाबतीत
िनिIJतता असावी. ºयामुळे कर भरणाöयाचा गŌधळ होणार नाही.
५. उÂपादकता:
करांची उÂपादकता Ìहणजे सरकारला कर आकारÐयाने जे उÂपÆन िमळते Âयापासून
िकमान सावªजिनक खचª हा भागला पािहजे. Âयामुळे कमी उÂपÆन देणारे ºयादा कर
लावÁयापे±ा ºयादा उÂपÆन देणारे कमी कर लावणे केÓहाही चांगले असते.
६. लविचकता:
करांची लविचकता Ìहणजे पािहजे तेÓहा सरकार करांचे दर कमी जाÖत कŁ शकते. Ìहणजे
सरकारला ºयादा उÂपÆन हवे असते तेÓहा करांचे दर वाढिवते आिण गरज नसेल तेÓहा
करांचे दर कमी करते.
७. सरलता:
सवªसाधारण Óयĉìला समजेल अशी करपĦती असावी. करपĦती गुंतागुंतीची असÐयास
लाचलुचपितला संधी िमळते.
८. िविवधता:
करां¸या मÅये िविवधता असावी. उदा. ÿÂय± कर आिण अÿÂय± कर दोÆही ÿकारात
िविवधता असावी. Ìहणजे वेगवेगळे िनकष तयार कłन Âया अंतगªत कर आकारणी केÐयास
देशातील एकही नागåरक कर भरÁयातून सुटणार नाही. आिण सरकारचे उÂपÆनही वाढेल.

munotes.in

Page 24

Óयावसाियक अथªशाľ – IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
24 ९. परीवतªन ±मता:
करपĦती ही सहज बदलता येÁयासारखी असावी. Ìहणजेच एखादा कł नको असेल तर
तो काढून टाकता आला पािहजे आिण एखाīा नवीन कराचा समावेशही सहज करता आला
पािहजे.
अशा ÿकारे वरील सवª कर कसोट्या िकंवा कराची तßवे असून याला अनुसłन कर रचना
केÐयास तरी आदशª ठरेल यात शंका नाही.
ÿÂय± करांचे गुण/फायदे/महÂव:
१. समता तÂव असते:
ÿÂय± करात िविशĶ उÂपÆन पातळीपय«त गåरबांना कर भरÁयाची गरज नसते. पण Âया
नंतर वाढÂया उÂपÆन पातळीला अनुसłन वाडी व कर भरावे लागतात. Âयामुळे यात समता
तßव असते.
२. काटकसरीचे तßव असते:
ÿÂय± कर वसूल करÁयाचा खचª हा कमी येतो. कारण करदाता Öवतःच कराची र³कम
भरतो.
३. िनिIJतता:
ÿÂय± पĦतीमÅये करदाÂयाला िकती कराची र³कम भरावयाची आहे, कराचे दर काय
आहेत? तसेच हा कर केÓहा आिण कोठे भरावयाचा आहे याची िनिIJत मािहती असते.
तसेच सरकारलाही या करांपासून िकती उÂपÆन व मािहती िमळणार याची मािहती असते.
४. लविचकता असते:
ÿÂय± करां¸या दरात लविचकता असते. Ìहणजेच करांचे दर वाढिवÐयास सरकारला
मोठ्या ÿमाणावर उÂपÆन िमळते.
५. ÿÂय± करामुळे आिथªक िवषमता कमी होते:
ÿÂय± करपĦती मÅये जादा उÂपÆन असणाöया ®ीमंता वर कर बसिवले जातात आिण
Âयातून िमळालेÐया उÂपÆनातून गåरबांना सोयी सुिवधा पुरिवÐया जातात.
६. ÿÂय± करांमुळे समाजात जागłकता िनमाªण होते:
ÿÂयेक ÿÂय± कर भरणाöया Óयĉìला आपण सरकारला कर łपाने पैसा देत असतो याची
पूणª जाणीव असते. Âयामुळे असे सरकार¸या खचाªिवषयी जागłक असतात. आिण याचा
फायदा देशाला होतो.

munotes.in

Page 25

सावªजिनक उÂपÆन
25 ÿÂय± करांचे/दोष/तोटे/उिणवा:
जसे ÿÂय± करांचे काही गुण आहेत तसेच काही दोषही आहेत. असे काही दोष पुढील
ÿमाणे आहेत.
१. ÿÂय± कर हे अिÿय असतात:
बहòतेक ÿÂय± कर हे जन माणसांमÅये अिÿय असतात. कारण हे Âयाच Óयĉìला भरावा
लागतो ºया¸यावर करभार पडतो. हा कर दुसöयावर ढकलता येत नाही.
२. हे कर टाळले जाÁयाची श³यता असते:
बöयाच वेळा ĂĶ व ÿामािणक Óयĉì ही खोटी मािहती आिण खोटे िहशोब दाखवून हा कर
टाळू शकते.
३. ÿÂय± कर गैरसोयीचे असतात:
ÿÂय± करांमÅये कराची र³कम िनधाªåरत करÁयासाठी करदाÂयाला Öवतः पैसा खचª
करावा लागतो, कराची र³कम एकाच हÈÂयात भरावी लागते Âयामुळे असे कर गैरसोयीचे
असतात.
४. या करारात काटकसरीचा अभाव असतो:
ÿÂय± कर वसूल करताना करदाÂयां¸या अनेक कागदपýांची तपासणी व मूÐयांकन करावे
लागते. Âयामुळे करवसुली चा खचª वाढत जातो.
५. अÆयायाची श³यता:
ÿÂय± कर पĦतीत बöयाच वेळा करतात करदाÂयां¸या उÂपÆनाचे व संप°ीचे अचूक
मोजमाप होऊ शकत नाही. Âयामुळे ÿामािणक करदाÂयांना वर अÆयाय होतो.
अÿÂय± करांचे गुण ÖपĶ करा:
१. अÿÂय± करांमÅये सोयीÖकरपणा आहे:
कारण या करांची र³कम ही वÖतूं¸या िकमतीत समािवĶ असÐयाने आपण कर भरत
आहोत याची जाणीव कर भरणाöयांना नसते.
२. अÿÂय± कर चुकिवता येत नाहीत:
कारण हे कर वÖतूं¸या िकमतीत समािवĶ असÐयाने जेÓहा úाहक वÖतू िवकत घेतो तेÓहा
तो कर भŁन मोकळा होतो.
३. लविचकता असते:
अÿÂय± करांचे दर थोडेसे वाढिवÐयास Âयापासून ÿचंड उÂपÆन िमळते.
munotes.in

Page 26

Óयावसाियक अथªशाľ – IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
26 ४. अÿÂय± कर पुरोगामी होऊ शकतात:
®ीमंत लोक वापरत असलेÐया चैनी¸या वÖतूंवर मोठ्या ÿमाणावर कर बसिवले जातात.
तर याउलट सवªसामाÆय लोक वापरत असलेÐया जीवनावÔयक वÖतू या करमुĉ कłन
गåरबांचे जीवन सुखी केले जाते.
५. अÿÂय± करांमÅये मोठ्याÿमाणावर उÂपादकता आहे:
ºया वÖतूंची मागणी लविचक आहे अशा वÖतूंवर जादा कर आकारÐयास ÿचंड उÂपÆन
िमळते.
६. सामािजक कÐयाण साÅय होते:
अमली पदाथª उदा. दाł, अफू, गांजा, चरस इÂयादी वÖतूंवर मोठ्या ÿमाणावर कर
आकाłन Âयांचा उपयोग कमी करता येतो. पåरणामी जनते¸या आरोµयाची काळजी घेतली
जाते.
७. Óयापक आधार:
अÿÂय± कर हा सवªच Óयĉì भरत असÐयाने या करांचा आधार हा Óयापक आहे. पåरणामी
देशाला ÿचंड उÂपÆन िमळते.
अशा ÿकारे वरील सवª अÿÂय± करांचे गुण आहेत.
अÿÂय± करांचे/दोष/तोटे/उिणवा:
१. अÿÂय± कर हे ÿितगामी होऊ शकतात:
कारण अÿÂय± कर भरताना गरीब व ®ीमंत एकाच िकमतीला वÖतू िवकत घेतात.
पåरणामी दोघेही सारखाच भरतात. याचा अथª गåरबांवर अÆयाय होतो.
२. अिनिIJतता असते:
अÿÂय± करापासून नेमके िकती उÂपÆन िमळेल याचा नेमका अंदाज सरकारला येत नाही.
कारण हे शेवटी लोक वÖतू- सेवांची मागणी िकती करतात यावर हे अवलंबून असते.
३. वसुली चा खचª जाÖत:
बöयाच वेळा अÿÂय± कर गोळा करÁयाचा खचª हा मोठ्या ÿमाणावर येतो. कारण असे कर
गोळा फार मोठी यंýणा उभी करावी लागते.
४. बचतीवर ÿितकूल पåरणाम:
अÿÂय± कर हे वÖतूं¸या िकमतीत समािवĶ असÐयाने जेÓहा अÿÂय± करांचे दर वाढतात
तेÓहा वÖतूं¸या िकमती वाढतात. आिण पåरणामी उपभोगा वरील खचª वाढून बचत कमी
होते. munotes.in

Page 27

सावªजिनक उÂपÆन
27 ५. अÿÂय± करात जागŁकता नसते:
बöयाच वेळा अÿÂय± कर भरत असताना आपण अÿÂय± कर भरत असताना आपण कर
भरीत आहोत याची जाणीव लोकांना नसते Âयामुळे लोकां¸या मÅये जागृती नसते.
याÿकारे वरील सवª अÿÂय± करांचे दोष आहेत.
३.५ करांचे दर - ÿमाणशीर - ÿगितशील - ÿितगामी (TAX RATES -PROPORTIONAL - PRO GRESSIVE - REGRESSSIVE) करां¸या दरावłन करांचे ÿमाणिशर कर, ÿगितशील कर आिण ÿितगामी कर असे तीन
ÿकार पडतात.
अ) ÿमाणशीर कर:
ÿमाणशीर कर पĦतीत सवª करदाÂयांना कराचा सारखाच दर आकारला जातो. उदा. सवªच
उÂपÆन गटातील लोकांना दहा ट³के दराने कर आकारणे Ìहणजे ÿमाणशीर करपĦती होय.
ब) ÿगितशील करपĦती:
समाजातील आिथªक िवषमता कमी करÁयासाठी या ÿकारचे कर आकारणी केली जाते. या
मÅये वाढÂया उÂपÆनाबरोबर वाढÂया दराने कर आकारला जातो. यामÅये कराचे दर
वेगवेगळे असतात. तर हे कर भरÐयाने वेगवेगÑया उÂपÆन गटातील लोकांचा होणारा
सीमांत सामािजक Âयाग हा कमीत समान होतो.
क) ÿितगामी कर:
‘जेÓहा वाढÂया उÂपÆनावर कमी कर आिण कमी होणाöया उÂपÆनावर ºयादा कर आकारला
जातो तेÓहा Âयाला ÿितगामी कर असे Ìहणतात.’
३.६ कर संøमण: कराघात-करभार-संøमण ठरिवणारे घटक कराघात Ìहणजे काय?:
जेÓहा सरकार करो बसिवÁयास संबंधी एखादा कायदा करते तेÓहा Âया कायīामÅये सदर
चा कर हा पुडा कडून वसूल करावयाचा याची ÖपĶ तरतूद करÁयात आलेली असते. ºया
Óयĉìवर ÿथमतः बसिवÁयात येतो Âया Óयĉìवर कराचा आघात झाला असे Ìहणतात.
कराचा आघात हा करदाÂयावर होत असतो. कारण हा Âयालाच भरावयाचा असतो, ºया
Óयĉìवर कराचा आघात होतो ितनेच तो भरला तर Âयाला’ करदाता’ असे Ìहणतात.
करसंøमण Ìहणजे काय?:
ºया Óयĉìवर पिहÐयांदा कराचा आघात झाला आिण ती Óयĉì आपÐयावर लावलेला कर
हा दुसöयावर ढकलÁयात यशÖवी झाली तर Âयाला कर संøमण Ìहणतात. ÿÂय± करांमÅये
करन संøमण श³य नाही ºया Óयĉìवर पिहÐयांदा कराचा आघात झाला Âयाच Óयĉìला munotes.in

Page 28

Óयावसाियक अथªशाľ – IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
28 हा कर भरावा लागतो. उदा. उÂपÆन कर, संप°ी कर इÂयादी माý ÿÂय± करांमÅये कर
संøमण श³य असते. उदा.
िवøìकर:
या करारामÅये उÂपादक िवøेÂयावर करभार ढकलतात. आिण शेवटी हा कर úाहक
आपÐया िखशातून भरतात.
करसंøमणाचे अúभागी संøमण आिण ऊÅवªगामी कर संøमण असे दोन ÿकार पडतात.
कर संøमण ठरिवणारे घटक पुढीलÿमाणे:
१. वÖतूं¸या िकमतीत बदल करणे:
कराचा रकमेचा वÖतूं¸या िकमतीत समावेश कłन कर संøिमत केले जाते. उदा िवøेते
कराची र³कम úाहकांकडून वसूल करा.
२. वÖतूं¸या मागणीची लविचकता:
ºया वÖतूची मागणी ताठर आहे अशा वÖतूं¸या बाबतीत १०० % करसंøमण हे úाहकांवर
होते.
३. वÖतूं¸या पुरवठ्याची दुिमªळता:
वÖतूचा पुरवठा जेवढा कमी िकंवा दुिमªळ असेल तेवढे कर संøमण úाहकांवर केले जाते.
आिण वÖतूचा पुरवठा मुबलक असेल तर हरभरा ची िवभागणी ही úाहक व िवøेता या
दोघां¸या मÅये होते.
४. कर संøमणाचा कालावधी:
अÐपकाळात कर संøमण श³य नसते. तर दीघª काळात कर संøमण श³य असते.
५. अथªÓयवÖथेची पåरिÖथती:
अथªÓयवÖथेत तेजीचे वातावरण असेल तर कर संøमण मोठ्या ÿमाणावर úाहकांवर होईल.
आिण मंदीचे वातावरण असेल तर कर संøमण हे िवøेÂयावर होईल.
मागणीची लविचकता आिण करभार:
वÖतू साठी असणारी मागणी पूणª लविचक असेल तर सवª¸या सवª कारभार हा úाहकांवर
पडतो. पुढील आकृतीवłन हे ÖपĶ होईल.



munotes.in

Page 29

सावªजिनक उÂपÆन
29
आकृती ø.३.१
आकृती मधील RG हा कारभार पूणªपणे 100% úाहकांवर पडेल कारण मागणी पूणª
अलविचक असÐयाने िकंमत वाढूनही मागणी कमी होत नाही. तपशील कर लावÁयापूवêची िÖथती कर लावÐयानंतरची िÖथती पुरवठा वø SS S1 S1 मागणी वø DM DM िकंमत OP OP1
RQ हा १००% करभार हा úाहकावर पडेल.
२. पूणª लविचक मागणी व करभार:
मागणी पूणª लविचक असताना १००% करभार हा िवøेÂयावर पडेल. úाहकांवर करभार
पडणार नाही. पुढील आकृतीवłन हे समजेल.
आकृती ø.३.२ munotes.in

Page 30

Óयावसाियक अथªशाľ – IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
30 आकृती मधील SS1 िकंवा RR1 हा पूणª १००% करभार हा िवøेÂयावर पडतो. कारण कर
आकाłन िकंमत िह पूवêइतकì Ìहणजे OP इतकìच राहते. Âयामुळे पूणª लविचक मागणी
असताना संपूणª करभार िवøेÂयावर पडतो. तपशील कर लावÁयापूवêची िÖथती कर लावÐयानंतरची िÖथती पुरवठा वø SS S1 S1 मागणी वø PD PD िकंमत OP OP
कराची र³कम SS1 िकंवा RR1 पूणª १००% करभार हा िवøेÂयावर पडतो.
3) अिधक लविचक मागणी:
अिधक लविचक मागणी असताना करभार हा úाहक आिण िवøेता यां¸यावर िवभागला
जातो. यामÅये कमी करभार हा úाहकांवर आिण ºयादा करभार हा िवøेÂयांवर पडतो. हे
पुढील आकृतीवłन ÖपĶ होईल.
आकृती ø.३.३
आकृती मधील RT हा एकूण करभार úाहक RS आिण िवøेता ST असा िवभागला आहे
RS

Page 31

सावªजिनक उÂपÆन
31 आकृतीमÅये सरकारने लावलेला कर RT िकंवा SS1
úाहकां वरील करभार SR
िवøेÂयां वरील करभार ST
SRकरभार आहे.
४. लविचक मागणी व करभार:
कमी लविचक मागणी असताना करभार हा úाहकांवर जाÖत आिण िवøेÂयांवर कमी कर
भर पडतो. हे पुढील आकृतीवłन ÖपĶ होईल.
आकृती ø.३.४
आकृती मधील एकूण कारभार हा RT इतका आहे Âयापैकì RS हा कर भार úाहकांवर
तन ST इतका करभार िवøेÂयांवर आहे. Ìहणजेच कमी लविचक मागणी असताना जादा
करभार हा úाहकांवर तर कमी करभार हा िवøेÂयांवर पडतो. तपशील कर लावÁयापूवêची िÖथती कर लावÐयानंतरची िÖथती पुरवठा वø DD DD मागणी वø SS S1 S1 िकंमत OP OP1
सरकारने लावलेला एकूण कर =SS1 िकंवा RT
úाहका वरील करभार = PP1 िकंवा SR
िवøेÂया वरील कारभार = ST
SR > ST S munotes.in

Page 32

Óयावसाियक अथªशाľ – IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
32 ५. एकक लविचक मागणी व करभार:
एकक लविचक मागणी असताना करभार हा िवøेते व úाहक यां¸यावर समान ५०-५० %
इतका पडतो. आकृतीवłन हे ÖपĶ होईल.

आकृती ø.३.५
आकृतीत एकूण कारभार हा ST इतका कारभार úाहकांवर आिण RT इतका करभार हा
िवøेÂयांवर पडतो. SR=RT तपशील कर लावÁयापूवêची िÖथती कर लावÐयानंतरची िÖथती मागणी वø DD DD पुरवठा वø SS S1 S1 िकंमत OP OP1
सरकारने लावलेला एकूण कर = ST
úाहकांवरील करभार = SR
िवøेÂयांवरील करभार = RT SR = RT
पुरवठा वø आिण करभार:
१. पूणª लविचक पुरवठा आिण कर भार:
पुरवठा वø पूणª लविचक असताना संपूणª कारभार हा úाहकांवर पडतो तर िवøेÂयांवर
शूÆय करभार पडतो. पुढील आकृतीवłन हे ÖपĶ होते. munotes.in

Page 33

सावªजिनक उÂपÆन
33
आकृती ø.३.६
आकृतीत एकूण कारभार हा PP1 िकंवा BB1 इतका आहे. अथाªतच हा १०० % करभार
पूणªपणे úाहकांवर आहे. माý िवøेÂयांवर शूÆय करभार आहे. तपशील कर लावÁयापूवêची िÖथती कर लावÐयानंतरची िÖथती मागणी वø PS P1S1 पुरवठा वø DD DD िकंमत OP OP1
सरकारने लावलेला कर PP1 िकंवा BB1
úाहकांवरील करभार BB1 - िवøेÂयांवरील करभार ० शूÆय
२. पूणª अलविचक पुरवठा आिण करभार:
पुरवठा पूणª असताना १०० % करभार हा िवøेÂयांवर तर ० शूÆय करभार हा úाहकांवर
पडतो.
आकृती ø.३.७ munotes.in

Page 34

Óयावसाियक अथªशाľ – IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
34 पूणª अलविचक पुरवठा असताना एकूण कारभार हा E1 E2 इतका आहे. अथाªत हा संपूणª
करभार १००% िवøेÂयांवर आहे. व úाहकांवर शूÆय कारभार आहे. तपशील कर लावÁयापूवêची िÖथती कर लावÐयानंतरची िÖथती मागणी वø SN P1S1 पुरवठा वø D1D1 D1D1 िकंमत OP OP
सरकारने लावलेला एकूण कर E1 E2
िवøेÂयां वरील एकूण कर E1 E2 = १००%
úाहकांवरील एकूण कर शूÆय %
३) अिधक लविचक पुरवठा:
अिधक लविचक पुरवठा असताना ºयादा करभार हा úाहकांवर तर कमी करावा हा
िवøेÂयांवर असतो पुढील आकृतीवłन हे ÖपĶ होईल.
आकृती ø.३.८
आकृतीमÅये पुरवठा वø हा अिधक लविचक आहे. सरकारने लावलेला एकूण कर SS1
िकंवा CC2 इतका आहे. Âयापैकì úाहकांवर इल करभार हा CC1 इतका आहे. िवøेÂया
वरील कर भार हा C1C2 आहे. Ìहणजे इथे úाहकांवर जादा करभार आिण िवøेते यां¸यावर
कमी करभार आहे.
सरकारने लावलेला कर = SS1 िकंवा CC2
वरील एकूण कर = CC1
िवøेÂयां वरील एकूण कर = C1C2 munotes.in

Page 35

सावªजिनक उÂपÆन
35 तपशील कर लावÁयापूवêची िÖथती कर लावÐयानंतरची िÖथती मागणी वø SS S1S1 पुरवठा वø DD DD िकंमत OP OP1
४) कमी लविचक पुरवठा आिण करभार:
पुरवठा कमी लविचक असताना िवøेÂयांवर जादाकर भार úाहकांवर कमी करभार पडतो.
आकृती पहा:
आकृती ø ३.९
आकृतीत कमीत कमी लवची पुरवठा वø असून सरकारने लावलेला एकूण कर हा FF2
इतका आहे. Âयापैकì úाहकांवरील करभार हा FF1 इतका असून िवøेÂयांवरील करभार
हा F1F2 इतका आहे. Ìहणजेच úाहकांवर कमी तर िवøेÂयांवर जादा करभार आहे. तपशील कर लावÁयापूवêची िÖथती कर लावÐयानंतरची िÖथती पुरवठा वø SS S1 S1 मागणी वø DD DD िकंमत OP OP1
सरकारने लावलेला कर =SS1 िकंवा FF2
वरील एकूण कर = FF1
िवøेÂयां वरील एकूण कर = F1F2 F1F2> FF1 munotes.in

Page 36

Óयावसाियक अथªशाľ – IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
36 ५. एकक लविचक पुरवठा आिण करभार:
पुरवठा वøाची लविचकता एक असताना úाहक आिण िवøेते या दोघांवर कर भारत
समसमान Ìहणजे ५०-५०% असतो. आकृती पहा.
आकृती ø ३.१
आकृतीत सरकारने लावलेला एकूण कर हा RT इतका असून Âयापैकì ST इतका
करभार िवøेÂयांवर आिण RS इतका करभार úाहकांवर पडतो. तपशील कर लावÁयापूवêची िÖथती कर लावÐयानंतरची िÖथती पुरवठा वø SS S1 S1 मागणी वø DD DD िकंमत OP OP1
सरकारने लावलेला एकूण कर = S1 S1 िकंवा RT
úाहकांवरील एकूण कर = RS
िवøेÂयांवरील एकूण कर = ST
RS=ST
खचª पåरिÖथती आिण करभार:
१) वाढती खचª पåरिÖथती आिण करभार:
वाढÂया खचाªमुळे करभार हा úाहक आिण िवøेते या दोघांना सहन करावा लागतो पण
करभार कमी कì जाÖत हे मागणी वøा¸या लविचकते वर अवलंबून असते.
मागणी वøाची लविचकता जर जाÖत असेल तर करभार हा úाहकाला कमी तर
िवøेÂयाला जादा कर भार सहन करावा लागतो. हे पुढील आकृतीत दशªिवले आहे. munotes.in

Page 37

सावªजिनक उÂपÆन
37
आकृती ø ३.११
वरील आकृती मधील मागणीवø हा जाÖत लविचक आहे. सरकारने लावलेला एकूण कर
RT इतका आहे. Âयापैकì RS इतका कारभार हा úाहकांवर असून ST इतका करभार
िवøेÂयांवर आहे. Ìहणजेच िवøेÂयांवर जादा करभार आहे. आिण úाहकांवर कमी करभार
आहे.
मागणी वøाची लविचकता कमी असेल तर करभार हा úाहकांना ºयादा आिण िवøेÂयांना
कमी कर भार सहन करावा लागतो. हे पुढील आकृतीत दशªिवले आहे.
आकृती ø ३.१२
आकृतीमधील मागणी वø हा कमी लविचक असून सरकारने लावलेला एकूण कर हा RT
इतका असून Âयापैकì RS इतका कर भार úाहकांवर पडतो तर ST इतका कारभार हा
िवøेÂयांवर पडतो. Ìहणजे úाहकांवर जादा आिण िवøेÂयांवर कमी कर भार पडतो. munotes.in

Page 38

Óयावसाियक अथªशाľ – IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
38 २) िÖथर खचाªची िÖथती आिण कारभार:
िÖथर खचाª¸या िÖथतीत सवª १०० % करभार हा úाहकांवर शूÆय करभार हा िवøेÂयांवर
पडतो. पुढील आकृतीवłन हे ÖपĶ होईल.
आकृती ø ३.१३
बाजू¸या आकृती मधील मागणी वø हा DD असून खचª िÖथर आहे. या िÖथतीत एकूण
करभार हा BB1 असून हा १०० % िवøेÂयांवर शूÆय करभार पडतो.
३) घटÂया खचाªची िÖथती:
घटÂया खचª िÖथतीमÅये úाहकाला करा¸या रकमेपे±ा ही जादा कर भरावा लागेल. बाजू¸या
आकृतीत घटÂया खचª िÖथतीत सरकारने लावलेला एकूण कर हा E1 E2 इतका आहे.
úाहकाला Âयापे±ा जाÖत Ìहणजे E1 E3 इतका कर भरावा लागतो.
आकृती ø ३.१४ munotes.in

Page 39

सावªजिनक उÂपÆन
39 ३.७ सारांश (SUMMARY)  सरकारला जनतेचे सामािजक, आिथªक कÐयाण साधÁयासाठी अनेक कÐयाणकारी
कामे करावी लागतात. आिण Âयासाठी लागणा रे उÂपÆन हे कर आकारणी, अनुदाने
व देणµया, Óयापारी उÂपÆन व ÿशासकìय उÂपÆन इÂयादी माÅयमातून जमा केले जाते.
यास सावªजिनक उÂपÆन Ìहणतात.
 सरकारला िविवध मागा«नी जे उÂपÆन िमळते ते समाजा¸या कÐयाणासाठी िविवध
बाबéवर खचª केले जाते Âयांना सावªजिनक खचª असे Ìहणतात.
 करांपासून सरकारला सवाªत जाÖत उÂपÆन िमळते. कर Ìहणजे सरकारला īावे
लागणारे शĉìचे देणे होय.
 एक सरकार दुसöया सरकारला जी मदत करते Âयास अनुदान Ìहणतात.
 ÿशासकìय उÂपÆनामÅये परवाना शुÐक, दंड आिण शुÐक यांचा समावेश होतो.
३.८ ÿij (QUESTIONS) १. सावªजिनक उÂपÆन Ìहणजे काय? सावªजिनक उÂपÆनाचे मागª सांगा?
२. कर Ìहणजे काय? करांची वैिशĶ्ये आिण उिĥĶे ÖपĶ करा?
३. िविवध कर कसोट्या ÖपĶ करा.
४. ÿÂय± आिण अÿÂय± करांचे गुण/ दोष ÖपĶ करा.
५. कर संøमण Ìहणजे काय? कर संøमण ठरिवणारे घटक सांगा.
६. मागणीची लविचकता आिण करभार ही संकÐपना ÖपĶ करा.
७. पुरवठ्याची लविचकता आिण करभार ही संकÐपना ÖपĶ.
८. खचाªची िÖथती व करभार ही संकÐपना ÖपĶ करा.



***** munotes.in

Page 40

40 ४
करांचे िविवध पåरणाम
घटक रचना
४.० उिĥĶे
४.१ ÿÖतावना
४.२ करांचे उÂपÆन व संप°ी वाटपावर होणारे पåरणाम
४.३ करांचे उपभोग, बचत व गुंतवणूक या वर होणारे पåरणाम
४.४ करांचे पुनवाªटप पåरणाम
४.५ करांचे चलनवाढ िवरोधी Öवłप
४.६ सारांश
४.७ ÿij
४.० उिĥĶे (OBJECTIVES) • करांचे होणारे िविवध पåरणाम ÿथमदशªनी जाणून घेणे.
• करांचे उÂपÆन व संप°ी वाटपावर होणारे पåरणाम अËयासणे.
• करांचे उÂपादनावर होणारे पåरणाम अËयासणे.
• करांची चलनवाढ िवरोधी भूिमका व उÂपÆना¸या पुनर िवतरणाची भूिमका अËयासणे.
४.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) कोणताही कर लावला तर Âयाचे िविवध ÿकारचे पåरणाम अथªÓयवÖथेवर िदसून येतात हे
पåरणाम अथªÓयवÖथेतील िविवध ±ेýांमÅये कमी-अिधक ÿमाणात जाणवतात. ÿÂयेक
कराचे चांगले आिण वाईट असे दोÆही पåरणाम असतात. Âयामुळे करांचे होणारे वाईट
पåरणाम टाळणे व चांगले पåरणाम वाढवणे गरजेचे असते. सवªसाधारणपणे करांचे उÂपÆन व
संप°ी वाटपावर पåरणाम होतात. Âयाच बरोबर करांचे उपभोग, बचत व गुंतवणूक तसेच
उÂपादन यावरही पåरणाम होतात. करांचा िविवध चांगÐया-वाईट पåरणामांचा अËयास
आपण या ÿकरणात करणार आहोत.
४.२ करांचे उÂपÆन व संप°ी वाटपावर होणारे पåरणाम (EFFECTS OF TAXES ON DISTRIBUTION OF INCOME AND PROPERTY) साधारणपणे कर हे दोन ÿकारचे असतात. या ÿÂयेक कर या दोÆहéचा समावेश होतो. तसे
पािहले तर ÿÂय± करांमÅये उÂपÆन कर, संप°ी कर, मालम°ा कर, भांडवली
गुंतवणुकìवरील कर इÂयादीचा समावेश होतो. ÿÂय± कर हा पुरोगामी असÐयाने या munotes.in

Page 41

करांचे िविवध पåरणाम
41 करारात जसे उÂपÆन वाढेल तसे वाढÂया दराने कर आकारले जातात. Âयामुळे ®ीमंतांवर
हे कोण मोठ्या ÿमाणावर आकारले जातात. आिण या करां¸या माÅयमातून मोठ्या
ÿमाणावर उÂपÆन जमा केले जाते. आिण Âयापासून िमळणाöया रकमेतून गरीब लोकांसाठी
िविवध योजना आखÐया जातात आिण गåरबांना याचा फायदा मोठ्या ÿमाणावर होतो.
गåरबांना मोफत घरे, मोफत िश±ण, कमी िकमतीत ÿाथिमक वÖतूंचा पुरवठा केला जातो.
पåरणामी गåरबांची िÖथती सुधारÁयास मदत होते. Âयामुळे ÿÂय± करां¸या माÅयमातून
समाजातील आिथªक िवषमता कमी होÁयास मोठ्या ÿमाणावर मदत होते.
सरकार लोकांवर अÿÂय± कर सुĦा आकारते यामÅये ÿामु´याने िवøìकर सेवाकर,
उÂपादन शुÐक आयात कर िनयाªत कर वÖतू व सेवांवरील कर इÂयादी करांचा समावेश
होतो. या अÿÂय± करामुळे ®ीमंत लोक वापरत असणार्या चैनी¸या वÖतूंवरील करांचे दर
वाढवून अनावÔयक उपभोगावर आळा घातला जातो. अशाच चैनी¸या वÖतूंवर मोठ्या
ÿमाणावर कर लावÐयाने सरकारला मोठ्या ÿमाणावर उÂपÆन िमळते. आिण Âयातून
िमळणाöया उÂपÆनाचा वापर कłन Âयातून गरीब लोकांना िविवध सोयी- सुिवधा उपलÊध
कłन िदÐया जातात. आिण अशा रीतीने संप°ीचे पुनर वाटप केले जाते आिण Âयातून
आिथªक िवषमता कमी होते.
४.३ करांचे उपभोग, बचत व गुंतवणूक या वर होणारे पåरणाम (EFFECTS OF TAXES ON CONS UMPTION, SAVING AND
INVESTMENT) अ) करांचे उपभोगावर होणारे पåरणाम:
जर ÿÂय± करांचे दर जादा असतील तर Âयाचे अिनĶ पåरणाम हे उपभोगावर होतात. जर
सरकारने ÿÂय± करांचे दर मोठ्या ÿमाणावर वाढिवले तर लोकांना पूवêपे±ा जादा कर
भरावे लागतील. Âयामुळे लोकांचा िविवध वÖतूंचा उपभोग हा कमी होऊन पåरणामकारक
मागणीमÅये घट होते. आिण पåरणामकारक मागणी¸या अभावी उÂपादनात घट होऊन
रोजगार संधी कमी होऊन देशात बेकारी वाढेल. या याउलट ÿÂय± करांचे दर कमी
झाÐयास लोकांना कमी कर भरावा लागेल. पåरणामी लोकांचा िविवध वÖतूंचा उपभोग
वाढेल आिण Âयामुळे देशात पåरणाम कारक मागणीत वाढ होऊन उÂपादन वाढेल आिण
रोजगारही वाढेल.
अÿÂय± करांचा ही पåरणाम हा लोकां¸या उपभोग ÿवृ°ीवर होतो. जर सरकारने अÿÂय±
करांचे दर मोठ्या ÿमाणावर वाढिवले तर लोकांचा उपभोग खचª वाढेल माý महागाईमुळे
िविवध वÖतूंचा उपभोग कमी होऊन एकूण मागणी कमी होते. पåरणामी उÂपादन कमी व
रोजगार संधी कमी अशी अवÖथा िनमाªण होते.
या उलट सरकारने अÿÂय± करांचे दर मोठ्या ÿमाणावर कमी केÐयास वÖतू व सेवा ÖवÖत
होऊन लोकांचा िविवध वÖतू व सेवांचा उपभोग वाढतो. पåरणामी एकूण मागणीत मोठ्या
ÿमाणात वाढ होते. Âयामुळे उÂपादनात आिण पयाªयाने रोजगार संधीत मोठ्या ÿमाणावर
वाढ होते. munotes.in

Page 42

Óयावसाियक अथªशाľ – IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
42 ब) करांचा बचत आिण गुंतवणूक या वर होणारा पåरणाम:
सरकारचा कर आकारणीचा बचत व गुंतवणूक यावरही पåरणाम गुंतवणुकìसाठी लागणारे
भांडवल हे ÿामु´याने लोकां¸या बचतीतून िनमाªण होते. आिण भांडवल गुंतवणूकìवर
करा¸या दरांचा चांगला वाईट पåरणाम होतो. सवªसाधारणपणे करां¸या दराचा सुŁवातीला
बचतीवर पåरणाम होतो आिण Âयानंतर गुंतवणुकìवर पåरणाम होतो.
क) करांचा बचतéवर होणारा पåरणाम पुढील ÿमाणे आहे:
करांचा बचतéवर होणारा पåरणाम हाच तो िविशĶ कर कोणÂया ÿकारचा आहे यावर
अवलंबून असतो. जर अÿÂय± करांचे दल मोठ्या ÿमाणावर वाढले तर Âयामुळे वÖतूं¸या
िकमती वाढवून लोकांचा उपभोग खचª वाढेल आिण ते आता बचत कł शकणार नाहीत.
आिण बचत करÁया¸या ÿवृ°ीवर अिनĶ पåरणाम होईल. याउलट ÿÂय± करांचे दर
वाढिवले तरी बचतीवर िवपरीत पåरणाम होईल. परंतु सरकारने कर सवलत
िमळिवÁयासाठी िविवध बचत योजना लोकांना उपलÊध कłन िदÐयास बचतीला
ÿोÂसाहन िमळेल.
ड) करांचा गुंतवणुकìवर होणारा पåरणाम:
करां¸या दरांचा चांगला-वाईट पåरणाम हा गुंतवणुकìवर होत असतो. मुळात गुंतवणुकìसाठी
मोठ्या ÿमाणावर भांडवलाची आवÔयकता असते. पण मुळात भांडवल हे बचती पासुन
िनमाªण होते. परंतु जर सरकारने अÿÂय± करांचे दर वाढिवÐयास िविवध वÖतूं¸या िकमती
या मोठ्या ÿमाणावर वाढते. आिण Âया Âयामुळे लोकांचा उपभोग खचª वाढेल पåरणामी
लोकांची बचत कमी होईल. आिण बचत कमी झाÐयाने भांडवल गुंतवणूक ही कमी होईल.
Âयामुळे उīोगधंīांना भांडवल कमी पडेल. आिण उīोगधंīां¸या िवकासावर Âयाचा अिनĶ
पåरणाम होईल.
इ) करांचा उÂपादनावर होणारा पåरणाम:
करां¸या दराचे उÂपादनावरही चांगले वाईट पåरणाम होतात. सवªसाधारणपणे करांचे
उÂपादनावर होणारे पåरणाम ल±ात देताना डॉ³टर डाÐटन Ìहणतात कì, करआकारणी
मुळे उÂपादनावर अिनĶ पåरणाम Óहायला नकोत. Âयां¸या मते ती करपĦती ®ेķ आहे जी
चे चांगले पåरणाम जाÖत आिण वाईट पåरणाम हे कमीत कमी होतात.
जर करांचे दर जादा असतील तर Óयĉé¸या काम करÁया¸या शĉìवर अिनĶ पåरणाम
होतात. कारण करां¸या जादा दरामुळे लोक नाराज होतात. तर वाढ अÿÂय± अÿÂय±
करां¸या दरामुळे लोकांचे जादा उÂपÆन कराची र³कम भरÁयात जाते. आिण उपभोगासाठी
Âयां¸याकडे कमी र³कम िशÐलक राहते. आिण øयशĉì कमी झाÐयाने लोक चांगÐया
वÖतूंचा उपभोग घेऊ शकत नाहीत. पåरणामी याचा अिनĶ पåरणाम हा लोकां¸या काम
करÁया¸या शĉìवर आिण पयाªयाने उÂपादनावर होतो. तसेच ºयादा करां¸या दरामुळे बचत
आिण गुंतवणूक या दोÆहéवर ही अिनĶ पåरणाम होतो. आिण उÂपादनावर याचा अिनĶ
पåरणाम होतो. munotes.in

Page 43

करांचे िविवध पåरणाम
43 ई) करांचे उÂपादना¸या रचनेवर होणारे पåरणाम:
कोणÂयाही देशाचे एकूण राÕůीय उÂपÆन हे वÖतूंचे उÂपादन आिण लोकां¸या काम
करÁया¸या इ¸छेवर अवलंबून असते. देशातील उपलÊध असणाöया साधन संप°ीचे
िनरिनराÑया उīोगांमÅये तसेच ±ेýांमÅये िवतरण होत असते. यावर उīोगधंīाची रचना
अवलंबून असते. पण कर आकारणीमुळे उīोगधंīांची ही रचना बदलते.
समजा एखाīा उīोगात तयार होणाöया वÖतू व कर लावला आिण वÖतूची मागणी लविचक
व पुरवठा लविचक असेल तर कराचा जाÖत भार हा úाहकांवर कमी भार हा िवøेÂयांवर
पडतो. याउलट तयार होणाöया मालाची मागणी लविचक आिण पुरवठा अलविचक असेल
तर जादा करभार हा िवøेÂयांवर पडतो. Âयामुळे उÂपादकांचा नफा हा कमी होतो.
तेÓहा अशा उīोगातून उÂपादनाची साधने काढून घेतली जातात आिण ही उÂपादन साधने
फायदेशीर उīोगात गुंतवली जातात.
अशा ÿकारे करांचे िविवध पåरणाम हे होत असतात.
४.४ करांचे पुनवाªटप पåरणाम (REDISTRIBUTION EFFECTS OF TAXES) िकमती¸या यंýणेĬारे उÂपÆनाचे űायÓहर पुनिवªतरण सामाÆयतः ºयांचे वेतन उ¸च
पातळीवरील आहे Âयां¸या बाजूने झुकते याचा अथª असा होतो कì, सरकारी
हÖत±ेपािशवाय, समाजातील काही लोक ºयांना कमी दजाªचे िश±ण आिण ÿिश±ण
िमळाÐयाने कमी ±मता आहे, जे वयÖकर आहेत, ºयांना मोठी मालम°ा संसाधने िमळू
शकली नाहीत िकंवा वारसा िमळू शकला नाही, आिण जे शारीåरक आिण मानिसक
अपंगÂवामुळे िकंमत यंýणेमाफªत कोणतेही उÂपÆन ÿाĮ कł शकले नाहीत. अशाÿकारे/
बाजार िकंवा िकंमत ÿणाली उÂपÆनातील ±मतेला ÿोÂसाहन देते ºयामुळे अथªÓयवÖथेत
एकूण भर दाåरþ्य आिण असमानता िनमाªण होते.
अशाÿकारे आधुिनक काळातील सरकारे कर ÿणाली¸या ÿणालीचा ÿारंभ….तून
उÂपÆनातील अÆयायकारक िवषमता दुŁÖत करÁयासाठी अथªÓयवÖथे¸या कायाªत हÖत±ेप
करतात. आिण अशा योजना तयार केÐया जातात कì, यामÅये ®ीमंतांवर जादा कर लावला
जातो आिण Âया रकमेतून गåरबांना सोई सवलती पुरिवÐया जातात. अशाÿकारे करां¸या
माÅयमातून उÂपÆनाचे पुनर वाटप केले जाते. आिण ºया पुनर वाटपा माफªत आहे
समाजातील आिथªक िवषमता कमी होते. कर ही एक अशी संकÐपना आहे ÂयामÅये
सावªजिनक यंýणेमाफªत जनतेवर सĉìने काही फì आकारली जाते.
सरकार माफªत िविवध करिविवध ÿकारे लोकां¸यावर आकारले जातात. आिण हे सवª
कłन िविवध उपøमांसाठी योगदान देतात. अशाÿकारे काही कÓहर हे उÂपÆन आिण
संप°ीचे अिधक ÆयाÍय पĦतीने पुनिवªतरण करÁयास मदत करतील. तथािप,
उÂपÆनातील िवषमता कमी करÁयाचा ÿयÂन करणारा कर बचत आिण गुंतवणूक कमी कł
शकतो आिण Âयामुळे भांडवल संचय आिण आिथªक वाढ मंदावू शकते. Ìहणूनच, करांचे
िववेकì िम®ण िनवडणे आवÔयक आहे. जेणेकłन Âयांचे अिनĶ पåरणाम कमी होतील munotes.in

Page 44

Óयावसाियक अथªशाľ – IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
44 आिण अथªÓयवÖथेसाठी Âयांचे फायदेशीर ÿभाव मजबूत होतील. भारतात सÅया
उÂपÆनावर िविवध करांचे दर आहेत, Ìहणजेच १०%, २०% आिण ३०% दराने कर
आकारणी केली जाते. अित ®ीमंतांवर अजूनही जाÖत दराने कर आकारÁयाची सूचना
आहे. तसेच आय करा Óयितåरĉ, संप°ी करा¸या łपात संप°ीवर कर लादला जातो.
तसेच अÿÂय± करां¸या माÅयमातून जे उÂपÆन िमळते Âयाचा वापर हा गåरबां¸या
कÐयाणासाठी केला जातो. पण कराची आकारणी एक महßवाची गोĶ ल±ात ठेवली
पािहजे आिण ती Ìहणजे कर आकारणीचा अिनĶ पåरणाम हा बचत गुंतवणूक आिण
उÂपादन यावर होता कामा नये. काही चांगÐया सेवां¸या िनिमªतीसाठी गुंतवणुकìवर करस
व ल ती….¸या ¸या माÅयमातून ÿोÂसाहन देऊन उÂपÆनाचे पुनिवªतरण देखील केली
जाऊ शकते. तसेच, आिथªक ŀĶ्या मागासलेÐया भागात गुंतवणुकìसाठी Öथिगती व
करसवलत देऊ शकतात. अशा गुंतवणुकìमुळे िवषमता कमी होऊन गåरबांना अिधक
रोजगार आिण उÂपÆन िमळू शकते.
४.५ करांचे चलनवाढ िवरोधी Öवłप चलनवाढ ही वैिĵक घटना आहे. चलनवाढ हा अितåरĉ मागणी िकंवा वाढÂया खचाªचा
पåरणाम आहे. करामुळे लोकां¸या खरेदी शĉìवर बंधने येतात. ती कमी होते आिण Âयामुळे
काही ÿमाणात चलन वाढीला आळा बसतो. भांडवली नÉया वरील कर, उ¸च
उÂपÆनावरील कर आिण चैनी¸या वÖतूं वरील करांमुळे उÂपÆन कमी होऊन मागणी कमी
होते. Âयाच ÿमाणे आवÔयक वÖतूं¸या उÂपादनासाठी जीकर सवलत िदली जाते Âयामुळे
उÂपादन खचª कमी होतो. Âयामुळे पुरवठादारांना आपला पुरवठा वाढिवÁयास ÿोÂसाहन
िमळते. सरकार आपÐया कर धोरणानुसार मागणी व पुरवठा यामÅये समतोल साधला
जातो.
करा¸या कमी दरामुळे आिण करसवलतéमुळे करांपासून िमळणारे उÂपÆन कमी होऊ
शकते. Âयामुळे सरकारचा खचªही कमी होतो. आिण या सवा«चा पåरणाम होऊन पैशाचा
पुरवठा आिण पåरणामकारक मागणी दोÆही कमी होतात.
ºया करिवषयक धोरणांमुळे चलन वाढीला आळा बसतो Âयाचे काही चांगले पåरणामही
होतात. वÖतूं¸या कमी होÁया¸या िकमतीमुळे आपली िनयाªत वाढवून िवदेशी Óयापारातील
तूट कमी होÁयास मदत होऊन आंतरराÕůीय Óयापार हा फायīाचा ठरतो.
करांमुळे चलनवाढीवर िनयंýण येÁयाÓयितåरĉ ºया करामुळे अथªÓयवÖथेतील अितåरĉ
खरेदी शĉì कमी होते Âयाचे काही फायदे पुढीलÿमाणे होतात:
• Âयामुळे महागड्या ÿशासकìय िनयंýणाची गरज कमी होते.
• जर सरकारने पैशाचा पुरवठा कमी करÁयासाठी सावªजिनक कजª वाढिवÁयाचा ÿयÂन
केला, तर सावªजिनक कजाªवरील Óयाजाचा भार कमी होतो.
• युĦकाळात कर युĦकाळात वाढणाöया महागाईला रोखÁयासाठी मदत करतो.
Ìहणजेच युĦकाळात सरकारने करां¸या ऐवजी मोठ्या ÿमाणावर रो´यांची िवøì केली munotes.in

Page 45

करांचे िविवध पåरणाम
45 तर युĦ थांबÐयावर या रो´यांमÅये गुंतिवले ला पैसा लोक काढून घेतात Âयामुळे
नंतर¸या काळात महागाई वाढून ýासदायक होते.
४.६ सारांश (SUMMARY) • सरकार जनतेवर जे िविवध कर आकारते Âयाचे िविवध पåरणाम अथªÓयवÖथेवर
होतात.
• ºयादा करांमुळे लोकां¸या कायª करÁया¸या शĉìवर अिनĶ पåरणाम होतो.
• अÿÂय± करां¸या वाढÂया दरांमुळे लोकांची बचत ÿवृ°ी कमी होते. Âयामुळे भांडवल
उभारणे वर अिनĶ पåरणाम होतो.
• ÿगितशील कर आकारणीमुळे समाजातील संप°ीचे पुन….र वाटप होऊन आिथªक
िवषमता कमी होÁयास मदत होते.
• ºयादा अÿÂय± करां¸या दरामुळे अनावÔयक वÖतूंचा उपभोगावर आळा बसून
देशातील जनते¸या आरोµयाचे र±ण होते.
• करां¸या ºयादा दरांमुळे लोकांची øयशĉì कमी झाÐयाने मागणी कमी होऊन चलन
वाढीला आळा बसतो.
४.७ ÿij (QUESTIONS) १. करांचे बचत व गुंतवणूक यावर होणारे पåरणाम ÖपĶ करा.
२. करांचे उÂपादनावर होणारे पåरणाम ÖपĶ करा.
३. करांचे उÂपÆन व संप°ी वाटपावर होणारे पåरणाम ÖपĶ करा.
४. करांचे उपभोगावर होणारे पåरणाम ÖपĶ करा.
५. करांचे पुनवाªटप पåरणाम िवशद करा.
६. करांचे चलनवाढ िवरोधी Öवłप ÖपĶ करा.



***** munotes.in

Page 46

46 ÿकरण ३
५
सावªजिनक खचª
घटक रचना
५.० उिĥĶे
५.१ ÿÖतावना
५.२ सावªजिनक खचाªचा अथª व Óया´या
५.३ सावªजिनक खचाªची उिĥĶ्ये
५.४ सावªजिनक खचाªची वैिशĶ्ये
५.५ सावªजिनक खचाªची तßवे
५.६ सावªजिनक खचाªचे विगªकरण/ÿकार
५.७ सावªजिनक खचाª¸या वाढीची कारणे
५.८ सावªजिनक खचाªचे पåरणाम
५.९ अॅडॉÐफ वॅगनर यांचा राºया¸या कायाªतील वाढीचा िनयम (िसĦांत)
५.१० वाईजमन पीकॉक यांचा सावªजिनक खचाªचा आधुिनक िसĦांत
५.११ सारांश
५.१२ ÿij
५.० उिĥĶे (OBJECTIVES) १. सावªजिनक खचाªचा अथª, Óया´या, उिĥĶ्ये, वैिशĶ्ये व तßवे यांचा अËयास करणे.
२. सावªजिनक खचाªचे िविवध ÿकार अËयासणे.
३ सावªजिनक खचाª¸या वाढी¸या कारणांचा व पåरणामांचा अËयास करणे.
४. अॅडॉÐफ वॅगनर यांचा राºया¸या कायाªतील वाढीचा िनयम अËयासणे.
५. वाईजमन पीकॉक यांचा सावªजिनक खचाªचा आधुिनक िसĦांत अËयासणे.
५.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) सावªजिनक खचाªची संकÐपना ही राजÖव अंतगªत अÂयंत महßवपूणª भूिमका बजावत असते.
सावªजिनक खचª Ìहणजे सरकारने िकंवा सावªजिनक स°ेने केलेला खचª. यामÅये ÿामु´याने
भारतात क¤þ सरकार, राºय सरकार व Öथािनक Öवराºय संÖथा यांचा समावेश केला
जातो. १९ Óया शतकात सनातनवादी अथªतº²ांनी सावªजिनक खचाª¸या संकÐपनेला
फारच कमी ÿमाणात महßव िदले होते. सुŁवातीला काळात सरकारची काय¥ Ìहणून शांतता munotes.in

Page 47

सावªजिनक खचª
47 व ÆयायÓयवÖथा , संर±ण यांसार´या ÿमुख बाबéचा सावªजिनक खचाªत समावेश केला जात
होता. आधुिनक काळात तर सावªजिनक खचाª¸या संकÐपनेला अिधक महßव ÿाĮ झाले
आहे. पåरिÖथती पूणªतः बदलून आिथªक ÿणाली ही िवकासाला आिण सावªजिनक खचाªला
अिधक महßव देणारी ठरली.
सावªजिनक खचाªची संकÐपना ही िवकास साÅय करणाöया अथªÓयवÖथेला ÿेरणा देणारी
असते. िवकसनशील व अिवकिसत देशात सरकार¸या कÐयाणाकारी कायाªमुळे सावªजिनक
खचाªत वाढ झाÐयाची िदसून येते. कÐयाणकारी राºया¸या िनिमªतीसाठी सरकार¸या
कायाªत वाढ झाली आहे. रेÐवे, रÖते, बंदरे, िवमानतळ, धरणे , पूल , सावªजिनक दवाखाने,
शाळा व महािवīालये, सावªजिनक आरोµय, िपÁयाचे पाणी व Öव¸छता, कुटुंब िनयोजन,
मािहती व तंý²ान, सामािजक सुरि±तता यासारखी िवकासाÂमक कामे सरकारला पार
पाडावी लागतात.
आिथªक आिण सामािजक कÐयाणात वाढ करणे तसेच नागåरकांना संर±ण देणे यासाठी
सावªजिनक खचाªला महßव ÿाĮ झाले आहे.
५.२ सावªजिनक खचाªचा अथª व Óया´या (MEANING AND DEFINITION OF PUBLIC EXPENDITURE) सावªजिनक खचाªला आपण सरकारी खचª िकंवा शासकìय खचªअसे Ìहणतो. भारतामÅये
संघराºय पĦतीत क¤þ सरकार, राºयसरकार, Öथािनक ÖवराºयसंÖथा यांचा समावेश
होतो. सावªजिनक खचª हा िवकासाÂमक व िवकासेतर, योजना व योजनेतर खचª, आिण
महसुली खचª आिण भांडवली खचª अशा बाबéवर केला जातो.
सावªजिनक खचाªची Óया´या:
सावªजिनक खचाªची Óया´या पुढीलÿमाणे केली जाते:
१) क¤þ सरकार, राºय सरकार आिण Öथािनक Öवराºय संÖथा यां¸याकडून संर±ण,
अंतगªत सुरि±तता आिण सामािजक कÐयाण इ. कायाªसाठी केला जाणारा खचª Ìहणजे
सावªजिनक खचª होय.
२) शासकìय उिĥĶ्ये साÅय करÁयासाठी शासनाकडून जो खचª केला जातो Âयास
सरकारचा खचª िकंवा सावªजिनक खचª असे Ìहणतात.
५.३ सावªजिनक खचाªची उिĥĶ्ये (OBJECTIVES OF PUBLIC EXPENDITURE) सावªजिनक खचाªची उिĥĶ्ये पुढील ÿमाणे सांगता येतात:
१. सरकार हे सावªजिनक गरजा आिण गुणाÂमक गरजा गरजा पूणª करणे हे कायª कł
शकते. शासनाकडून ºया िविवध सेवा पूरिवÐया जातात उदा.- अंतगªत शांतता व
सुÓयवÖथा, वाहतूक व दळणवळणा¸या सोयी, िवजपूरवठा, पाणी पुरवठा, बागबगीचे, munotes.in

Page 48

– IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
48 पयªटन क¤þ, पोĶ सेवा, दूरÅवनी सेवा. इ. सेवा शासन समाजासाठी पूरिवत असते. या
सेवांचा उपभोग समाजातील लोक सामुिहक åरतीने घेत असतात. Ìहणून Âयांना
सामािजक सेवा िकंवा सावªजिनक गरजा Ìहणतात.
िश±ण, आरोµय, राहणीमान या ºया गरजा असतात Âयांना गुणाÂमक गरजा Ìहणतात.
लोकांमÅये गुणाÂमक व दजाªÂमक िवकास करÁयासाठी शासन या गरजा पूरिवत
असते. िश±णामुळे मानवी िवकास, सा±रतेचा ÿसार, मोफत िश±ण , आरोµय
सेवेसाठी नाममाý फì, गरीब लोकांना कमी दराने अÆनधाÆयाचा पुरवठा, शाळामधून
पोषक आहाराचे वाटप, बेघरांना घरे इ. याचÿमाणे लोकांचा राहणीमानाचा दजाª
उंचावÁयासाठी शासनाकडून खचª केला जातो. अशा åरतीने मानवी िवकासासाठी
शासन जो खचª करीत असते Âयाचा समावेश गुणाÂमक गरजेत केला जातो.
२. ÿादेिशक िवषमता Ìहणजे देशातील काही राºये िवकिसत तर काही राºये अिवकिसत
असणे होय. देशाचा सवा«गीण आिथªक िवकास हा सवª राºयां¸या एकिýत ÿयÂनातून
होतो. देशातील काही राºये अिवकिसत असतील तर देशाचा आिथªक िवकासाचा दर
कमी असतो. अशा राºयांना क¤þसरकार िवकिसत राºयां¸या तुलनेने जाÖतीचे
अथªसहाÍय पूरिवते. सरकार अनेक राºयात अनेक सवलती पूरवून अिवकिसत
राºयांचा िवकास करÁयासाठी मोठया ÿमाणावर सावªजिनक खचª केला जातो.
३. देशात आिथªक िवषमता जाÖत असेल तर दाåरþ्याचे ÿमाण जाÖत राहóन िनर±रतेचे
ÿमाण वाढते. अशाåरतीने आिथªक िवषमता आिथªक िवकासातील फार मोठा अडथळा
ठरत आहे. गरीब लोकांसाठी कÐयाणकारी योजना, अथªसाहाÍय, कजªपूरवठा,
Öवयंरोजगार उपलÊध कłन गरीब लोकांचे उÂपÆन वाढिवÁयाचा ÿयÂन सरकार
सावªजिनक खचाªतून करते .
४. अथªÓयवÖथेत तेजी मंदी¸या Óयापारचøामुळे अिÖथरता िनमाªण होवून Âयाचा पåरणाम
आिथªक िवकासा¸या दरावर होतो. Ìहणून Óयापारचøाचे िनमूªलन कłन आिथªक
Öथैयª ÿÖथािपत करणे आवÔयक आहे. सावªजिनक खचª हे एक राºयिव°ीय धोरणाचे
साधन आहे. मंदी¸या पåरिÖथतीत सावªजिनक खचाªत वाढ केÐयाने सावªजिनक ±ेýात
ÿकÐप, उīोगधंदे आिण रोजगार पूरिवणाöया योजना राबिवÁयात आÐया तर लोकांची
खरेदीशĉì वाढून मागणीत वाढ होईल. Âयामुळे उÂपादनात व रोजगारात वाढ होते
याउलट तेजी¸या पåरिÖथतीत िकंमतीवर िनयंýण ठेवÁयासाठी सावªजिनक खचाªवर
िनयंýण ठेवले जाते.
५. देशाचा िवकासाचा साÅय करणे हे उिĥĶ सावªजिनक खचाªचे असते. आिथªक िवकास
हा ÿामु´याने पायाभूत सोयéवर अवलंबून असतो. Ìहणून पायाभूत सोयéवर उदा.
वाहतूक, दळणवळण, वीजपूरवठा, पाणीपुरवठा, िव°पूरवठा, मानवी संसाधनाचा
िवकास इ. साठी मोठ्या ÿमाणावर सावªजिनक खचª केला जातो. पायाभूत संरचने¸या
सोयीतून देशाचा सवा«गीण िवकास साÅय होÁयास मदत होते.
देशातील लोकां¸या वÖतू सेवां¸या उपभोगावर Âयांचे आरोµय व कायª±मता अवलंबून
असते. सरकार जीवनावÔयक वÖतूं¸या िनिमªतीसाठी अनुदान पूरिवले जाते तर मादक munotes.in

Page 49

सावªजिनक खचª
49 þÓय, मादक पेय यांचा उपभोग लोकांनी कमी ¶यावा Ìहणून Âयां¸यावर करांचे दर
जाÖत दराने आकारते. देशातील राÕůीय उÂपÆनाचे वाटप योµय åरतीने करÁयाचे कायª
देशाचा सावªजिनक खचª करतो. देशातील साधनसंप°ीची गुंतवणूक करतांना
जीवनावÔयक वÖतूंना ÿाधाÆय आिण नंतर चैनी¸या वÖतू, मादक पेय यां¸यामÅये
गुंतवणूक केली जाते.
अशाåरतीने सावªजिनक खचाªची ÿमुख उिĥĶट्ये सांगता येतात.
५.४ सावªजिनक खचाªची वैिशĶ्ये (FEATURES OF PUBLIC EXPENDITURE) सावªजिनक खचाªची पुढील वैिशĶ्ये सांगता येतात:
१) सरकारचा सावªजिनक खचª आवÔयक व सĉìचा असÐयाने तो करावाच लागतो.
२) सावªजिनक खचाªमुळे सामािजक िहत िकंवा कÐयाण साÅय केले जाते.
३) सावªजिनक खचाª¸या सहाÍयाने पुढील कायª केली जातात. उदा. िश±ण, ÖवाÖÃय,
वृĦापकाळाची तरतूद, संर±ण, वाहतूक व दळणवळण इ.
४) सावªजिनक खचª आवÔयक व अनावÔयक बाबéवरही मोठया ÿमाणावर केला जातो.
५) सरकार¸या कÐयाणकारी कायाªत वाढ झाÐयाने सावªजिनक खचाªत वाढ होत आहे.
५.५ सावªजिनक खचाªची तßवे (CANONS OF PUBLIC EXPENDITURE) सावªजिनक खचª योµय åरतीने होÁयासाठी काही अथªत²ांनी सावªजिनक खचाªची काही तßवे
सांिगतली आहेत ती पुढीलÿमाणे:
१) मह°म सामािजक लाभ तßव:
ÿा. िपगू यां¸या मते समाजिहतासाठी राºय व समाजिहतासाठी सावªजिनक खचª करणे हे
राºयाचे कतªÓय असते. Ìहणून सावªजिनक आयÓययाचे मह°म सामिजक लाभ तßव हे
महßवाचे तßव आहे. सावªजिनक खचª मह°म सामािजक लाभतßवानुसार करÁयात यावा
याचा अथª शासनाने उÂपÆन िमळिवतांना आिण खचª करतांना असे धोरण ठेवावे कì
जाÖतीत जाÖत लोकांचे जाÖतीत जाÖत कÐयाण साधले जाईल. कर आकारणीमुळे
लोकांना जो Âयाग सहन करावा लागतो तो कमीत कमी असावा आिण सावªजिनक खचाªमुळे
लोकांना जो लाभ िमळतो तो जाÖतीत जाÖत असावा.
२) काटकसर िकंवा िमतÓययतेचे तßव:
काटकसर Ìहणजे सरकारने सावªजिनक खचª करताना आपले ÿाधाÆयøम ठरवावे.
सावªजिनक खचª िवचारपूवªक कłन साधनसंप°ीचा अपÓयय होणार नाही याची द±ता
¶यावी. आवÔयक बाबéवर सरकारने खचª करावा परंतु अनावÔयक कारणासाठी पैसा खचª munotes.in

Page 50

– IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
50 होणार नाही याची द± ता ¶यावी. तोटयात चालणारे ÿकÐप, अनावÔयक कमªचाöयांची
भरती, वारंवार करावी लागणारी बांधकामे, ÿितķे¸या नावाखाली केला जाणारा अनावÔयक
खचª कटा±ाने टाळला पािहजे.
३) िशलकìचे िकंवा वाढाÓयाचे अंदाजपýक:
सनातनवादी¸या काळात अंदाजपýक िशलकìचे असणे महßवाचे मानले जात. परंतू
अिलकडील काळात िशलकìचे अंदाजपýक हे महßवाचे मानले जात नाही. उलट मंदी¸या
पåरिÖथतीत तुटीचे अंदाजपýक आवÔयक असते कारण मंदी¸या पåरिÖथतीत सावªजिनक
खचाªत वाढ करावी लागते. Ìहणून तुटीचे अंदाजपýक ल±ात ठेवून सावªजिनक खचाªत वाढ
केली जाते. थोड³यात िशलकì¸या अंदाजपýक नेहमीच श³य नाही तर गरज पडली तर
तुटीचे अंदाजपýक योµय ठरते.
४) माÆयतेचे तßव:
कायदेमंडळा¸या परवानगीिशवाय सरकारला सावªजिनक खचª करता येत नाही.
शासनाजवळील पैशाचा उपयोग अिधकाöयां¸या मजêनुसार न करता लोकÿितिनधéनी
ठरवून िदलेÐया ÿमाणे करावा. कारण अिधकाöयां¸या तुलनेने लोकÿितिनधéना लोकां¸या
समÖयाची अिधक जाण असते. माÆयते¸या तßवामुळे शासकìय खचाª¸या उधळपĘीला
आळा बसू शकतो.
५) लविचकतेचे तßव:
युĦ, भूकंप, महापूर, चøìवादळ, साथीचे रोग यासार´या बाबéवर अचानक खचª करावा
लागÐयास तो िवनािवलंब करता आला पािहजे. बदलÂया पåरिÖथतीनुसार सरकार¸या
सावªजिनक खचाªत बदल करता आला पािहजे सावªजिनक खचª ताठर नसावा तर तो
लविचक असावा.
६) उÂपादकतेचे तßव:
सरकार¸या सावªजिनक खचाªमुळे उÂपादनावर अनुकूल पåरणाम होत असतो. सावªजिनक
खचाªमुळे उÂपादनात वाढ, रोजगारात वाढ , भांडवलात वाढ, ®िमकां¸या कायª±मतेत वाढ
होत असते. अशा उÂपादन खचाªला ÿाधाÆय īावे असे उÂपादकतेचे तßव सांगते.
७) समान िवतरणाचे तßव:
सावªजिनक खचाªमुळे देशातील राÕůीय उÂपÆनाचे वाटप समान होईल अशा åरतीने
करÁयात यावा. Âयासाठी सरकारने गरीब लोकां¸या उÂपÆनात वाढ होÁयासाठी जाÖत खचª
करावा. गरीब वगाªला मोफत िश±ण, आरोµय, ÖवÖतात घरे, िवशेष सवलती पूरिवÁयात
आÐया आहेत.
८) समÆवयाचे तßव:
भारतातील संघराºय पĦतीत क¤þसरकार, राºयसरकार व Öथािनक Öवराºय संÖथा यांचे
अिÖतßव असते. क¤þसरकार, राºयसरकार, Öथािनक Öवराºय संÖथा आपÐया कायाªवर munotes.in

Page 51

सावªजिनक खचª
51 खचª करताना सरकार¸या खचाªमÅये समÆवय असणे आवÔयक आहे. सरकार¸या खचाª°
समÆवय नसेल तर सावªजिनक खचाªचा अपÓयय होÁयाची श³यता असते.
९) सोयीचे तßव:
सरकारचा सावªजिनक खचª करतांना लोकांची गैरसोय होणार अशा पĦतीने करावा.
सावªजिनक खचाªमुळे समाजाची सोय Óहावी समाजाची गैरसोय होणार नाही याची द±ता
घेतली जावी.
५.६ सावªजिनक खचाªचे विगªकरण/ÿकार (CLASSIFICATION / TYPE OF PUBLIC EXPENDITURE) १) योजना खचª:
िवकसनशील देशांपैकì काही देशांनी आिथªक िवकास साÅय करÁयासाठी िनयोजन तंýाचा
वापर सुł केला आहे. योजना खचाªत शेती, úामीण िवकास , जलिसंचन उīोग, वाहतूक,
दळणवळण, िव²ान, तंý²ान, पयाªवरण, पूरिनयंýण, सामािजक सोयी सुिवधा, िश±ण,
आरोµय, मिहला व बालकÐयाण इ. वरील खचाªचा समावेश केला जातो.
२) योजनेतर खचª:
सरकारला जो चाल खचª टाळता येत नाही, Âयाची जबाबदारी सरकारवर असते व जो खचª
सरकारला करावाच लागतो Âयाला योजने°र खचª असे Ìहणतात. योजनेतर खचाªत Óयाज,
संर±णावरील महसूली खचª व भांडवली खचª, अथªसाहाÍय, िनवृ°ी वेतन, पोिलस यंýणा,
नैसिगªक आप°ी िनवारण अनुदान, राºय आिण क¤þशािसत ÿदेशांना अनुदाने, आिथªक
सेवा, सामािजक सेवा, सामाÆय सेवा, पोĶ खाते क¤þशािसत ÿदेशांचा खचª, राºयांना कजª,
सावªजिनक उपøमांना कजª, िवदेशी सरकारला कजª इ. वरील खचाªचा समावेश योजनेतर
खचाªत केला जातो.
३) महसुली सावªजिनक खचª :
जो सावªजिनक खचª चालू खाÂयावर िकंवा महसुली खाÂयावर केला जातो िकंबहòना जो
सावªजिनक खचª संबंिधत कामासाठी दरवषê पुनः पुÆहा केला जातो Âयास महसुली खचª
असे Ìहणतात. असा खचª श³यतो चालू उÂपÆनातून Ìहणजे कर महसुलातून केला जातो.
४) भांडवली सावªजिनक खचª:
भांडवली सावªजिनक खचª हा नÓया योजनांसाठी कì ºयातून महसुली उÂपÆनाचे ąोत
िनमाªण होÁयाची श³यता आहे. अशा भांडवली ÿकÐपावर भांडवली सावªजिनक खचª केला
जातो. भांडवली सावªजिनक खचª करÁयासाठी सरकार श³यतो कजाªऊ िनधीचा वापर
करते व अशा कजाªऊ िनधीची परतफेड करÁयासाठी संबंिधत ÿकÐपापासून िनमाªण
होणाöया उÂपÆनाचा काही भाग वापरला जातो.
munotes.in

Page 52

– IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
52 ५) िवकास खचª:
देशाचा िवकास घडवून आणणाöया बाबéवर केलेला खचª Ìहणजे िवकासाÂमक सावªजिनक
खचª होय. यामÅये आरोµय, कुटुंब कÐयाण, सावªजिनक आरोµय, Öव¸छता, पयाªवरण,
पाणीपुरवठा, घरबांधणी, िश±ण, िव²ान, तंý²ान, शाľीय सेवा व संशोधन, मािहती व
ÿसारण, वाहतूक व दळणवळण, रोजगारिविनमय क¤þे, रोजगारिनिमªती, कामगार कÐयाण ,
शेती व शेतीशी िनगिडत सेवा, उīोगधंदे, खिनजे, परराÕůीय Óयापार , सामािजक व
समाजिवकास योजना , नागरी िवकास इÂयादी देशाचा िवकास घडवून आणणाöया बाबéवर
केलेÐया खचाªचा समावेश होतो.
६) िवकासेतर सावªजिनक खचª:
ºयामुळे देशा¸या आिथªक िवकासाला ÿÂय± हातभार लागणार नाही तरीही जो खचª
सरकारला आवÔयक Ìहणून करावा लागतो Âयाला िवकासे°र सावªजिनक खचª असे
Ìहणतात.यामÅये सरकारी कजाªवरील Óयाज, कर व अÆय शुÐक गोळा करÁयाचा खचª,
सावªजिनक बांधकामे, पोलीस, Æयायदान, देशाचे संर±ण, नाणी व नोटा छपाईचा खचª,
िनवृ°ी वेतन, टपाल व सेवा खचª इÂयादéचा समावेश होतो.
५.७ सावªजिनक खचाª¸या वाढीची कारणे (CAUSES OF INCREASING PUBLIC EXPENDITURE) आधुिनक काळात जगातील बहòसं´य देशांत सावªजिनक खचª सतत मोठ्या ÿमाणावर
वाढत आहे. तो आवÔयक असÐयाचे अनेक अËयासावłन िसĦ झाले आहे. अॅडॉÐफ
वॅµनर, पीकॉक, वाईजमन, एफ. एस. िनĘी , जे. एम. केÆस इÂयादी अथªशाľ²ांनी या
वाढÂया सरकारी खचाªची कारणे िदली असून Âयाचे समथªन केले आहे. सावªजिनक
खचाª¸या बाढीची कारणे पुढीलÿमाणे सांगता येतील.
१. २० Óया शतकात जगातील अनेक देशाची लोकसं´या वेगाने वाढलेली आहे.
लोकसं´येतील वाढीबरोबर सरकारी सावªजिनक खचाªत वाढ होत आहे. िश±ण,
आरोµया¸या सोयी , रÖते. वाहतूक व दळणवळणा¸या सोयी, घरबांधणी
इÂयादीसाठीचा सरकारी खचª खूपच वाढलेला आहे. आिथªक िवकासाबरोबर
लोकसं´या वाढीमुळे शहरीकरणातही वाढ होत आहे. Âयामुळे पाणीपुरवठा, Öव¸छता,
झोपडपÂयांचे िनमूªलन, øìडांगणे, िदवाब°ी, पोलीस व Æयायालये इÂयादéसाठीचा
सरकारचा खचª वाढत आहे. अलीकडे ÿदूषण टाळून पयाªवरणाचे संतुलन
राखÁयासाठी सरकारी खचाªत मोठी वाढ होत आहे.
२. अलीकड¸या काळात सवª देशां¸या संर±ण खचाªत वाढ होत असÐयाचे िदसून ये°े.
देशाचे संर±ण करणे, सावªभौमÂव िटकिवणे यासाठी सवªच देशांचा संर±णावर मोठया
ÿमाणात सावªजिनक खचª होतो. अÂयाधुिनक शľाľे बनिवणे, Âयावर संशोधन
करणे, महागडी अÁवľे बनिवणे, िवमानवाहó बोटी खरेदी करणे, आधुिनक लढाऊ
िवमाने बनिवणे, रणगाडे बनिवणे, तोफखाना सºज ठेवणे इÂयादéसाठी सरकारला
कोट्यवधी Łपये खचª करावे लागतात. नौदल, हवाई दल, पाणदल इÂयादéसाठीही munotes.in

Page 53

सावªजिनक खचª
53 सरकारला सावªजिनक खचª मोठया ÿमाणात करावा लागतो. परकìय आøमणापासून
देशाचे संर±ण करÁयासाठीचा सरकारचा खचª वाढत आहे.
३. देशा¸या संर±णाबरोबर देशांतगªत शांतता व सुरि±तता िततकìच महßवाची मानली
जाते. Ìहणूनच अंतगªत शांतता व सुÓयवÖथा िनमाªण करÁयासाठी सावªजिनक खचाªत
वाढ होत आहे. Æयायालयीन यंýणा, पोलीस यंýणा, होमगाडª यंýणा, तुŁंग ÓयवÖथा
इÂयादéवर होणारा सरकारचा सावªजिनक खचª मोठया ÿमाणात वाढत आहे.
४. आज जगातील बहòसं´य देशांनी कÐयाणकारी राºयाची कÐपना Öवीकारलेली आहे.
Âयामुळे लोकां¸या कÐयाणाची कामे सरकारने करावी लागतात.Âयामुळे
जाÖतीतजाÖत लोकांना रोजगार, दुबªल घटकांना आिथªक मदत, कुटुंब कÐयाण,
मोफत िश±ण, वैīकìय सेवा, आयुिवªÌया¸या सेवा, भिवÕय िनवाªह, पेÆशन, अपघात
िवमा यांसार´या सोई पुरवून सावªजिनक गरजा भागिवÁयासाठी सरकारला खचª
करावा लागतो.
५. २० Óया शतकात अनेक देशांत लोकशाही पĦतीने राºयकारभार चालिवला जातो.
úामपंचायत, पंचायत सिमÂया, िजÐहा पåरषदा , úामसभा, Âयातील नोकरवगª व
लोकÿितिनधी तसेच िविवध खाÂयांतील सिचव व Âयां¸या कचेरीतील नोकरवगा«चा
खचª, कायदेमंडळा¸या सभासदांचे भ°े, मंÞयांचे पगार इÂयादéवरील खचª खूपच
वाढला आहे. देशातील िविवध राजकìय प± व िनवडणुका होतात यावरील खचाªतही
वाढ झालेली आहे.
६. भारतासार´या िवकसनशील राÕůांचा िनयोजनाĬारे आिथªक िवकास साÅय करणे
श³य आहे. िनयोजना¸या सहाÍयाने िविवध उिĥĶे साÅय करÁयासाठी
शेती,उīोग,Óयापार व बँिकग, मूलभूत उīोगांची िनिमªती, सावªजिनक सेवांची िनिमªती
इÂयादéमुळे सरकारी खचाªत वाढ होत आहे.
७. िकंमत पातळीत सातÂयाने होणारी वाढ ही सावªजिनक खचª वाढवÁयास कारणीभूत
ठरते. दुसöया महायुĦानंतर जगातील िविवध देशांत िकंमत पातळीमÅये ÿचंड वाढ
झाली. सरकारला िविवध ÿकार¸या वÖतू व सेवा खरेदी करÁयासाठी जादा िकंमत
īावी लागते. तसेच सरकारी कमªचाöयांना महागाई भ°े īावे लागतात. Âयामुळे
सावªजिनक खचाªत वाढ होते आहे.
८. जागितक महामंदीमÅये अनेक देशांतील उīोगसंÖथा, बँकां व िव°ीय संÖथांना अनेक
समÖयाना सामोरे जावे लागले. अथªÓयवÖथेतील बेरोजगारी वाढली. महामंदीतून
अथªÓयवÖथाबाहेर काढÁयासाठी सरकारने रÖते दुŁÖती, पूल बांधणे, सावªजिनक
इमारती बांधणे असे अनेक कायªøम हाती घेतÐयाने सरकारी खचाªत ÿचंड वाढ
झाली. अथªÓयवÖथेत उÂसाहवधªक वातावरण िनमाªण करÁयासाठी सरकारला शेती,
उīोग, बांधकाम इÂयादीसाठी मोठा सावªजिनक खचª करावा लागला.
९. अलीकडील काळात सावªजिनक ±ेý िवÖतृत व िवकिसत झाले आहे. लोखंड-पोलाद
उīोग, िवīुतिनिमªती अणुशĉì उÂपादन, रÖतेिनिमªती, रेÐवे उभारणी, जहाजबांधणी,
िवमान बांधणी, बहòउĥेशीय धरणांचे ÿकÐप इÂयादी सरकार¸या ताÊयात आहेत. munotes.in

Page 54

– IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
54 लोकां¸या िहतासाठी बँिकंग, िवमा-Óयवसाय, पोÖट, तार, टेिलफोन Óयवसायही
सरकारकडून चालतात. या उīोग-Óयवसायां¸या उभारणीसाठी, देखभालीसाठी व
Âयां¸या ÿशासनासाठी सरकारला मोठयाÿमाणात सावªजिनक खचª करावा लागतो.
१०. सरकारला कराÓया लागणाöया कÐयाणकारी व िवकास कायाªसाठी सावªजिनक कजª
उभारावे लागते. आधुिनक काळात सरकारी उÂपÆनाचे महßवाचे साधन Ìहणून
सावªजिनक कजाªला मानले जाते. सावªजिनक कजाªचे िहशेब, परतफेड, Âयावर Óयाज
देणे यासाठी सरकार¸या खचाªत वाढ झाली आहे.
११. रÖÂयांची उभारणी, आजारी उīोगांना अथªसाहाÍय, दुबªल घटकांसाठी मोफत घरांची
सोय, कमी दराने रेशनची ÓयवÖथा, पुरेसा पाणीपुरवठा इÂयादीसाठी सरकारवर
देशातील नागåरक अवलंबून असतात. लोकां¸या इ¸छा, आकां±ा पूणª करÁयासाठी
सरकारी खचाªत वाढ करावी लागत आहे.
१२. आज¸या बदलÂया काळात िविवध देशा देशांतील आंतरराÕůीय संबंध वाढत आहेत.
Âयामुळे यूनो, जागितक बँक, आंतरराÕůीय नाणेिनधी इÂयादी संÖथांत ÿितिनधी
पाठिवणे इÂयादéवरील सरकारचा खचª ÿचंड वाढलेला आहे.
५.८ सावªजिनक खचाªचे पåरणाम (EFFECTS OF PUBLIC EXPENDITURE) सावªजिनक खचाªचा अËयास करीत असतांना सावªजिनक खचाªचा उÂपादनावर,
िवभाजनावर, रोजगारावर होणारा पåरणाम आËयासणे महßवाचे असते.
सावªजिनक खचाªचा उÂपादनावरील पåरणाम ( Effects of Public Expenditure
on Production):
सावªजिनक खचाªचा (Óययाचा) उÂपादनावर अनुकूल आिण ÿितकूल पåरणाम होत असतो.
Ìहणजेच सावªजिनक खचाªमुळे उÂपादनात वाढ होते िकंवा घट होते. सावªजिनक खचाªमुळे
उÂपादनात ÿÂय± िकंवा अÿÂय±पणे वाढ होत असते. डॉ. डॉÐटन यां¸या मते सावªजिनक
खचाªचा उÂपादनावर होणारा पåरणाम अËयासÁयासाठी सावªजिनक खचाªचे पुढील तीन
घटकांवर होणारे पåरणाम अËयासले पािहजेत.
१) काम, बचत, गुंतवणूक करÁया¸या ±मतेवरील पåरणाम
२) काम, बचत, गुंतवणूक करÁया¸या इ¸छेवरील पåरणाम
३) आिथªक साधनसामुúी¸या ÿवाहात होणारे बदल
१) काम, बचत, गुंतवणूक करÁया¸या ±मतेवरील पåरणाम:
सावªजिनक खचाªतील वाढीमुळे लोकां¸या काम, बचत, गुंतवणूक करÁया¸या ±मतेत वाढ
होते पयाªयाने उÂपादनात वाढ होते. काम, बचत, गुंतवणूक करÁया¸या ±मतेवरील अनुकूल
पåरणाम पुढीलÿमाणे सांगता येतात. munotes.in

Page 55

सावªजिनक खचª
55 सरकारने सावªजिनक खचª केÐयामुळे िश±ण, आरोµय, राहणीमान, िनवाöया¸या सोयी ,
ÖवÖत दरात अÆनधाÆय इ. चा समाजातील लोकांना फायदाहोत असतो. िश±णावरील
खचाªमुळे सा±रते¸या ÿमाणात वाढ होऊन लोकां¸या उÂपÆनात वाढून Âयांची बचत वाढते
व बचतीत वाढ झाÐयाने गुंतवणूकìत वाढ होऊन उÂपादनात वाढ होते. सरकार¸या
आरोµयावरील खचाªमुळे लोकां¸या आरोµया¸या दजाªत सुधाłन होऊन कायª±मतेत
सुधारणा होऊन काम करÁयाची ±मता वाढते. Âयामुळे उÂपÆन व बचतीत वाढ होते Âयाचा
पåरणाम गुंतवणूकìत वाढ होऊन उÂपादनात वाढ होते. गरीबांसाठी ÖवÖत दरात अÆन .
धाÆय, मोफत िनवारा, िपÁयासाठी शुĦ पाणी पूरिवले जाते Âयामुळे लोकां¸या कायª±मतेत
वाढ होऊन Âयां¸या उÂपÆनात व राहणीमानात वाढ होते उÂपÆनातील वाढीमुळे बचत
वाढते. Âयाचा पåरणाम गुंतवणूकìत वाढ होऊन उÂपादनात वाढ होते.
२) काम, बचत, गुंतवणूक करÁया¸या इ¸छेवरील पåरणाम:
सावªजिनक खचाªचा काम, बचत, गुंतवणूक करÁया¸या इ¸छेवर होणारा पåरणाम होत
असतो. सावªजिनक खचाªचे काम, बचत, गुंतवणूक करÁया¸या इ¸छेवर खालील पåरणाम
होतात.
अ) अपघात नुकसान भरपाई, आजारपणासाठी मदत , वैīकìय व बेकारी भ°े, पेÆशन,
ÿॉिÓहडंट फंड, इ. मुळे लोकांना सामािजक सुरि±ततेचा लाभ िमळतो. पण Âयामुळे
Óयĉìची काम, बचत करÁयाची इ¸छा कमी होऊ शकते. प¤शन, ÿॉÓहीडंट फंड
यासार´या सोयी , सुिवधांमुळे Óयĉìला उतारवयातील िचंता नसते. यावरील
सावªजिनक खचाªमुळे लोकांची काम करÁयाची इ¸छा कमी होते. उतारवयात काही
तरतूद करावी असे Óयĉìला वाटत नाही. Âयामुळे Óयĉìची बचत कमी होऊन
पयाªयाने गुंतवणूक कमी होते.
ब) भिवÕयकाळा¸या काळजीमुळे Óयĉìला जाÖत काम कłन जाÖत उÂपÆन व बचत
करावी असे वाटत असते. परंतू शासनाकडून सामािजक सुरि±तता िमळत
असÐयामुळे Óयĉìची काम, बचत करÁयाची इ¸छा कमी होते. Óयĉì उÂपÆन
वाढीसाठी जाÖत काम करीत नाही. बचतही कमी करते Âयामुळे गुंतवणूक कमी होते.
वरील ÖपĶीकर णावłन सावªजिनक खचाªचे काम, बचत, गुंतवणूक करÁया¸या इ¸छेवर
ÿितकूल पåरणाम होतात असे िदसून येते. परंतू सावªजिनक खचाªमुळे लोकांची काम, बचत,
करÁयाची इ¸छा कमी होते असे ठामपणे Ìहणता येत नाही. िवकसीत देशांचा असा अनुभव
आहे कì तेथे सावªजिनक खचाªमुळे लोकांची काम, बचत करÁयाची इ¸छा कमी झालेली
नाही.
३) आिथªक साधनसामुúी¸या ÿवाहात होणारे पåरणाम:
सावªजिनक खचª हा जनते¸या पैशातून होत असतो Ìहणून सावªजिनक खचाªचे ÿमाण
ठरिवÁयात यावे. सावªजिनक खचª मयाªदेपे±ा जाÖत नसावा तसेच तो मयाªदेपे±ा कमी
नसावा हा खचª अितåरĉ ÿमाणात केला जाणार नाही याची खबरदारी घेणे आवÔयक आहे.
सावªजिनक खचाª¸या माÅयमातून अथªÓयवÖथेतील वापरात नसलेली साधनसामúी munotes.in

Page 56

– IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
56 वापरात आणली जाते. जलिसंचन, वीज व वाहतूक िवकास, संशोधन, िश±ण, ÿिश±ण
इ.वरील खचाªमुळे उÂपादकतेत वाढ होते.
ÿादेिशक िवषमतेची समÖया सवª िवकसनशील राÕůांसमोर समÖया आहे. उīोगधंदे,
Óयापार, वाहतूक, दळणवळणा¸या सोयी यामुळे काही ÿदेश अिधक ÿगत तर इतर ÿदेश
मागासलेले राहतात. ही ÿादेिशक िवषमता कमी करÁयासाठी सावªजिनक उīोगांची
Öथापना, वाहतूक दळणवळणा¸या सोयी , औīोिगक वसाहती Öथापन करणे यावर जर
सरकारने पैसा खचª केला तर मागासलेÐया ÿदेशांचा िवकास होऊन ÿादेिशक िवषमता
कमी होÁयास मदत होते.
ब) सावªजिनक खचाªचे िवभाजनावरील पåरणाम:
देशातील सरकारने सावªजिनक खचª योµय मागाªने व योµय ÿमाणात केला तर उÂपÆनातील
िवषमता कमी होÁयास मदत होईल. सरकारी खचाªचा हेतू आिथªकŀĶ्या दुबªल घटकांना
मदत करणे व सोईसवलती उपलÊध कłन देणे हा असेल तर Âयांचे वाÖतव उÂपÆन वाढेल,
जीवनमान उंचावून व आिथªक िवषमता कमी होईल. भूिमहीन शेतमजूर, सीमांत शेतकरी,
बंधनात असणारे मजूर, अपंग व आिथªकŀĶ्या िनराधार Óयĉì, सामािजकŀĶ्या पददिलत,
आिदवासी यांना सरकारी खचाª¸या योजनांचा अिधक लाभ होतो. कमी उÂपÆन गटातील
Óयĉéना अÐप खचाªत घरे बांधून देणे, राÖत दराने जीवनावÔयक वÖतूंचा पुरवठा करणे,
रोजगार संधी उपलÊध कłन देणे इÂयादéसाठी सरकारी खचª अिधक झाÐयास देशातील
गåरबी कमी होÁयास मदत होईल.
(क) सावªजिनक खचाªचे इतर पåरणाम:
१. रोजगारावरील पåरणाम :
सावªजिनक खचाªचा रोजगारावर पåरणाम होत असतो. सरकारने लोखंड व पोलाद,
कोळसा,अवजड आिभयांिýकì ,पाणीपुरवठा, वीज , दूरसंचार सेवा,बँिकग इ. ±ेýात
केलेÐया सावªजिनक खचाªमुळे मोठ्या ÿमाणात रोजगार वाढला आहे. सरकार¸या िविवध
योजनांवरील खचª, मोठ्या ÿकÐपांवरील खचª व िवकास कायाªवरील खचª इÂयादéमुळे
रोजगारात वाढ होते.
२. आिथªक Öथैयª:
आिथªक िवकास िनमाªण करÁयासाठी कोणÂयाही देशात आिथªक Öथेयª असणे आवÔयक
असते. अथªÓयवÖथेवर होणारे तेजी-मंदीचे दुÕपåरणाम टाळÁयासाठी सावªजिनक खचª
महßवाची भूिमका पार पाडतो. केÆस, ए. पी. लनªर यांनी सावªजिनक खचª नीतीला िवशेष
महßव िदले आहे.
३. आिथªक िवकास:
देशा¸या आिथªक िवकासासाठी सावªजिनक खचª महßवाची भूिमका पार पाडतो.
िवकसनशील देशात िवकास ÿिøयेला गती देÁयासाठी शासनाला पुढाकार ¶यावा लागतो.
शेती, उīोग व सेवा ±ेýाबरोबर आिथªक िवकास दर, रोजगारात वाढ , आिथªक िवषम°ेत
घट, पाणीपुरवठा, वीज, दूरसंचार सेवा, बँिकग, िश±ण, संशोधन इ. साठी सरकारला munotes.in

Page 57

सावªजिनक खचª
57 सावªजिनक खचª करावा लागतो. योµय रीतीने सावªजिनक खचाªची आखणी व
अंमलबजावणी केÐयास आिथªक िवकासाला साहाÍय होते.
५.९ अॅडॉÐफ वॅगनर यांचा राºया¸या कायाªतील वाढीचा िनयम (िसĦांत) (ADOLPH WAGNER'S LAW OF INCREASI NG STATE
ACTIVITIES) १९ Óया शतकात Ìहणजेच १८८०-९० ¸या दरÌयान जमªन िव°ीय अथªशाľ² अडॉÐफ
वॅगनर यांनी आपÐया िलखाणात आिथªक, सामािजक आिण भौगोिलक पातळीवरील
सरकार¸या वाढÂया कायाªबĥलचा िकंवा वखचाªचा िनयम मांडला. Âयांनी इंµलंड, ĀाÆस,
जपान, जमªनी, आिण अमेåरका सार´या िवकिसत व उīोग ÿधान राÕůा¸या आिथªक
इितहासाचा मागोवा घेतला.वॅगनर यांनी 'सावªजिनक खचª' हा सरकार¸या वाढÂया कायाªचे
मानले आहे. यालाच वॅगनरचा "राºया¸या (शासना¸या) कायाªतील वाढीचा िनयम" Ìहटले
जाते. वॅगनरचा हा िसĦांत अनुभवावर आधाåरत आहे. आिथªक बदल िकंवा आिथªक
िवकास व राÕůीय उÂपÆनात सरकारी खचाªचे ÿमाण यां¸यातील ÿÂय± सहसंबंध शोधून
काढणे व तो िसĦ करणे हा Âयांचा मु´य हेतू होता. हाच िसĦांत सरकारी खचाª¸या
वाढीसंबंधीचा ‘जैिवक िसĦांत’ Ìहणूनही ओळखला जातो. 'जगातील िविवध देशांतील
कायाªवłन असे ल±ात येते कì, ºया देशातील सरकार िवकासाचा मागª अवलंिबते अशा
िवकसनशील देशातील क¤þ सरकार, घटक राºये व Öथािनक Öवराºय संÖथांची काय¥
िवÖतृत होत आहेत. अशी आिथªक काय¥ िवÖतृत व अिधक Óयापक असÐयाने सावªजिनक
खचाªचे Öवłप व ÓयाĮी वाढत आहे. सरकार नवीन काय¥ हाती घेत असताना ÿचिलत व
नवीन कायª अिधक कायª±मतेने करÁयाचा ÿयÂन करते. अशा कायाªतूनच सामािजक
िहताशी संबंिधत राºयाची भूिमका Óयापक Öवłपाची झाÐयाने Âयाचा सावªजिनक खचाªशी
घिनķ संबंध आहे.
राºया¸या कायाªतील वाढीचा िकंवा वाढÂया सरकारी खचाªचा िनयम वॅगनर¸या शÊदांत
पुढीलÿमाणे देता येईल. वॅगनर¸या या िनयमानुसार, ‚िविवध देशांची व िविवध कालखंडांची
िवÖतृत तुलना केली असता िदसून येते कì ÿगितशील राÕůात क¤þीय व Öथानीय अशा
दोÆही सरकार¸या कायाªमÅये िनयिमतपणे वाढ होत आहे. ही वाढ िवÖतृत Öवłपात होत
आहे. क¤þीय व Öथािनक सरकारे सातÂयाने नवीन काय¥ आपÐयाकडे घेत आहेत. तसेच ते
जुनी व नवीन अशी दोÆही ÿकारची काय¥ अिधक ÿभावीपणे करीत आहेत. Ìहणजेच
लोकां¸या आिथªक गरजा अिधक वाढÂया ÿमाणात व अिधक समाधानकारक पĦतीने
क¤þीय व Öथािनक सरकारकडून भागिवÐया जातात.‛
ॲडॉÐफ वॅगनर यां¸या िवधानाÿमाणे क¤þ सरकार व Öथािनक सरकार यां¸या कायाªत वाढ
होणे Ìहणजेच Âयां¸या कायाªमÅये वाढ होणे. याचा अथª, सरकारी कायाªचा Ìहणजेच सरकारी
खचाªचा िवÖतार होणे असा होतो. सÅया¸या सरकारमाफªत पुरिवÐया जाणाöया सेवां व
Âयाच सरकारकडून ५० वषा«पूवê पुरिवÐया गेलेÐया सेवा यांची तुलना केÐयास वरील
िवधानाची िनिवªवादपणे सÂयता िमळते. तसेच जुनी व नवीन काय¥ अिधक कायª±मतेने पूणª
करÁयाचा ÿयÂन जेÓहा सरकार करते तेÓहा सरकारी कायाªत व खचाªत मोठया ÿमाणात
वाढ झाली असे Ìहणता येईल. पोलीस ÓयवÖथेची सुधारणा, आधुिनक रÖते, munotes.in

Page 58

– IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
58 दळणवळणासाठी अंतåर± क±ेतील यानाचा व टेिलिÓहजनचा वापर, टेिलफोन यातून जुÆया
सरकारी कायाªत सुधारणा झाली हे ÖपĶ होते. उ¸च िश±ण व संशोधन ÿिश±ण,
सेवायोजन कायाªलये, वेधशाळा, कुटुंबिनयोजन, वनसंर±ण यांसार´या नÓया कायाªत
सततहोणारी सुधारणा ही सरकारी कायाªत िकंवा खचाªत होणाöया वाढीची उदाहरणे आहेत.
वॅगनरने असे गृहीतक मांडले कì उīोगीकरणामुळे दरडोई उÂपÆनाबरोबर सरकारी खचाªचा
राÕůीय उÂपÆनातील िहÖसाही वाढत जातो.
थोड³यात, वॅगनर यांचा हा िसĦांत संि±Į Öवłपात असा मांडता येईल कì, "राºया¸या
कायाªत िवÖतृत व गहन Öवłपात वाढ झाÐयाने सावªजिनक खचाªत वाढ झाली.‛
वॅगनर¸या िनयमावरील मयाªदा:
१. वॅगनरचा िसĦांत हा औīोिगकìकरण झालेÐया पुरोगामी अशा इंµलंड, ĀाÆस, जमªनी,
अमेåरका, जपान यांसार´या देशांना लागू करÁयात आला परंतु Âयात अिवकिसत
आिशयाई िकंवा आिĀकन िकंवा दि±ण अमेåरकन राÕůांचा िवचार केला नाही.
२. सरकार¸या वाढÂया कायाªला िकंवा खचाªला शासनÓयवÖथेत अपåरहायªपणे िवकिसत
होत गेलेÐया राºयशाľीय रचनांचा व ÿिøयांचा िकतपत हातभार लागला हे वॅगनर
ÖपĶ करीत नाही.
३. सरकार¸या कायाªत झालेली वाढ नेमकì कोणÂया कारणांनी झाली याची सैĦांितक
मीमांसा वॅगनर¸या िववेचनात नाही.
४. सरकार¸या वाढÂया खचाªस जबाबदार ठरणारे ÿभावी घटक कोणते यािवषयी ÖपĶता
नाही.
५. २० Óया शतकात आधुिनक िव²ान युगात हा िसĦांत लागू पडतो का या ÿijािवषयी
िवचार केला नाही.
वॅगनर¸या िनयमावर काही मयाªदा पडत असÐया तरी या िनयमा¸या साहाÍयाने भूतकालीन
समÖया व वतªमानकालीन समÖया यांचा मागोवा घेऊन भिवÕयकालीन आिथªक
िनयोजनाचा वेध घेÁयासाठी हा िनयम/िसĦांत मागªदशªक व उपयुĉ ठरतो.
५.१० वाईजमन - पीकॉक यांचा सावªजिनक खचाªचा आधुिनक िसĦांत (PUBLIC EXPENDITURE MODERN THEORY OF WISEMAN
PEACOCK) इंµलंडमÅये १९६१ मÅये जॅक वाईजमन व ÿा. अॅलन पीकॉक या दोन अथªशाľ²ांनी 'The
Growth of Public Expenditure in the United Kingdom' हा úंथ ÿकािशत केला.
सरकारी खचाªत होणारी वाढ योµय आहे कì अयोµय आहे हे दाखिवÁयापे±ा सरकारी खचाªत
वाढ का होते याची मूलभूत कारणमीमांसा करणे िकंवा Âयाचे ÖपĶीकरण करणे हा Âया¸या
संशोधनाचा मु´य हेतू होता. इंµलंड¸या बाबतीत या दोघांना हे िदसून आले कì १९०१ ते
१९५० या वषा«त दरडोई ते सरकारी खचª (िÖथर िकंमतपातळी गृहीत धरता) ७ पट वाढला
व राÕůीय उÂपÆनातील सरकार चा खचाªचा िहÖसा ९ ट³³यांवłन ३७ ट³के इतका झाला. munotes.in

Page 59

सावªजिनक खचª
59 वाईजमन-पीकॉक यां¸या मते, आिथªक िवकासामुळे कर आकारणी व सरकारी खचª यात
संथ, मयाªिदत वाढ होणे राजकìयŀĶ्या Öवागताहª होऊ शकेल. पण ÿÂय±ात कर
आकारणीत व सरकारी खचाªत झालेली वाढ ही संथ व मयाªिदत आहे असे िदसत नाही.
सरकारी खचाªसंबंधी¸या राजकìय ÿिøयेने िनणªय घेतले जातात Âयामुळे सरकारी खचाªकडे
बघÁयाची लोकांची ÿवृ°ी ºयाÿमाणे बदलते Âयापे±ा वेगÑया ÿेरणांनी करपातळी िकती
असावी या बĥल¸या लोकां¸या ÿवृ°ी ठरत असतात.
वाईजमन-पीकॉक यां¸या गृहीतकात (िसĦांतात) पुढील गोĶéचा समावेश होतो:
१. युĦ व आिथªक मंदी यांसार´या सामािजक-राजकìय संकटकाळात सरकारी खचाªत
मोठ्या ÿमाणात वाढ करणे अपåरहायª ठरते.
२. संकटकाळातील तणावा¸या अनुभवामुळे अिधक वरची करपातळी (जादा कर
आकारणी) आणीबाणीनंतर देखील माÆय होते. Ìहणून सरकार¸या वाढÂया खचाªचा
मागª िजÆया¸या पायöयांÿमाणे असतो.
वाईजमन-पीकॉक यां¸या मते, सामािजक व आिथªक िकंवा राजकìय संकट पåरिÖथतीमुळे.
सरकारी अथªकरणावर मु´यतः तीन ÿकारे पåरणाम होतो. हे पåरणाम पुढीलÿमाणे सांगता
येतील.
(अ) िवÖथापन पåरणाम ( Displacement Effect):
युĦ िकंवा आिथªक मंदीसार´या राÕůीय आणीबाणी¸या पåरिÖथतीत सरकारला लÕकरी व
नागरीकरणासाठी फार मोठ्या ÿमाणात खचª करणे आवÔयक होते. तसे पाहता, युĦ िकंवा
मंदीमुळे सरकारी खचª वाढतो. अशा पåरिÖथतीत वाढलेÐया सरकारी खचाªची पूतªता
करÁयासाठी पूवêपे±ा अिधक ÿमाणात सरकारला कर गोळा करावे लागतात. Âया
पåरिÖथतीत अशा करवाढीला नागåरकांचा फारसा िवरोधही असत नाही. युĦ समाĮीनंतर
िकंवा मंदीची अवÖथा संपÐयानंतर वाढलेली करपातळी िकंवा वाढलेली सरकारी खचाªची
पातळी कमी करावी असा आúह ³विचतच धरला जातो. Ìहणजेच पूवêची कर व
खचªपातळी या ताÂकािलक संकटांमुळे कायमची िवÖथािपत होते व Âयाऐवजी वरची
करपातळी व खचªपातळी सामािजकŀĶ्या Öवीकृत होते. यालाच वाईजमन-पीकॉक
"िवÖथापन पåरणाम" असे नाव देतात.
(ब) क¤þीकरण पåरणाम (Concentration Effect):
युĦ िकंवा आिथªक मंदीसार´या राÕůीय Öवłपा¸या संकटामुळे क¤þीय सरकार¸या कायाªची
अिधक ÿमाणात व वेगाने वाढ होते असे वाईजमन-पीकॉक यांना आढळून आले.
पåरणामतः कर आकारणी व सरकारी खचª यांचा वाढता िहÖसा राÕůीय सरकार¸या हातात
क¤िþत होतो. Ìहणजेच अशा राÕůीय संकटानंतर सरकारी अथªकरणाचे अिधक ÿमाणात
क¤þीकरण होते. या बदलास वाईजमन-पीकॉक "क¤þीकरण पåरणाम" असे नाव देतात.
(क) अंतिनªर±ण पåरणाम (Introspection Effect):
राÕůीय संकटानंतर¸या काळात पूवê¸या ÓयवÖथेतील अनेक दोष, िवषमता असमतोल
ल±ात येऊ लागतात. अनेक ÿकार¸या सामािजक व राजकìय सुधारणा अशा munotes.in

Page 60

– IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
60 संकटानंतरच सहजासहजी Öवीकृत होÁयासारखी पåरिÖथती िनमाªण होते Ìहणजेच राÕůीय
Öवłपा¸या िबकट संकटाबाबत एक ÿकारचे 'सामािजक िश±ण ' उपयुĉ ठरते. सरकारला
देखील अिधक कर गोळा करÁयाचे मागª व Âयांची कायª±म ÓयवÖथा उपलÊध होऊ शकते.
सरकारी खचª कायª±म व सामािजकŀĶ्या उपकारक पĦतीने करता येऊ शकेल याची
जाणीव होते. सरकारी अथªकरणाकडे बघÁया¸या सामािजक ÿवृ°ीत सरकार¸या जािणवात
होणाöया या बदलास वाईजमन -पीकॉक 'अंतिनªर±ण पåरणाम' असे नाव देतात.
थोड³यात असे Ìहणता येईल कì, वाईजमन-पीकॉक यां¸या सरकारी खचाªसंबंधी¸या
गृहीतकामुळे (िसĦांतामुळे) सरकारी खचª वाढÁयाची कारणे शोधÁयासाठी आवÔयक ती
िवĴेषण रचना उपलÊध होते. ताÂकािलक राÕůीय संकटानंतर (युĦ, मंदी इ.) िवÖथापन
पåरणाम, क¤þीकरण पåरणाम व अंतिनªर±ण पåरणामामुळे सरकारी काय¥ व खचª कायम
Öवłपात वाढतात असा वाईजमन -पीकॉक यां¸या गृहीतकाचा (िसĦांताचा) अथª आहे.
५.११ सारांश (SUMMARY) आधुिनक अथªÓयवÖथेमÅये सरकारकडून Ìहणजेच क¤þ-राºये व Öथािनक सरकारे
यां¸याकडून केलेला खचª Ìहणजे सावªजिनक खचª होय. १९५१ पासून िनयोजन
ÖवीकारÐयामुळे सरकारची िविवध काय¥ वाढली Ìहणून खचª वाढत गेला यािशवाय योजनेतर
खचª सुĦा वाढत गेला आहे. िवकास व िवकासे°र खचाªत ही वाढ होत गेली आहे. आपÐया
देशात सावªजिनक खचª वाढÁयात लोकसं´या, संर±ण खचª, िश±ण, आरोµय, ÿशासन
खचª, लोकशाही, कजाªवरील Óयाज, िकंमतवाढ इ. कारणे खचªवाढीस जबाबदार आहेत.
सावªजिनक खचाªतील वाढ ÖपĶ करÁयासाठी िविवध िसĦांत मांडÁयात आले. Âयात
वॅगनर, वाईझमन-िपकॉक, यांचे िसĦांत महßवाचे आहेत. यािशवाय सावªजिनक खचाªचे
वगêकरण िविवध अथªशाľ²ांनी केली आहेत. याÓयितåरĉ सावªजिनक खचाªबाबत काही
मूलभूत तßवे सुचिवÁयात आली.
५.१२ ÿij (QUESTIONS) १. सावªजिनक खचाªचा अथª सांगून सावªजिनक खचाªची उिĥĶ्ये सांगा.
२. सावªजिनक खचाªचा Óया´या सांगून सावªजिनक खचाªची वैिशĶ्ये ÖपĶ करा.
३. सावªजिनक खचाªची तßवे ÖपĶ करा.
४. सावªजिनक खचाª¸या विगªकरणाचे ÿकार सांगा.
५. सावªजिनक खचाª¸या वाढीची कारणे िवशद करा.
६. सावªजिनक खचाª¸या पåरणामांचा आढावा ¶या.
७. अॅडॉÐफ वॅगनर यांचा राºया¸या कायाªतील वाढीचा िनयम (िसĦांत) ÖपĶ करा.
८. वाईजमन-पीकॉक यांचा सावªजिनक खचाªचा आधुिनक िसĦांत सांगा.
***** munotes.in

Page 61

61 ६
सावªजिनक कजª
घटक रचना
६.० उिĥĶे
६.१ ÿÖतावना
६.२ सावªजिनक कजाªचा अथª आिण Óया´या
६.३ सावªजिनक कजाªचे ÿकार िकंवा विगªकरण
६.४ सावªजिनक कजाªची उĥीĶ्ये
६.५ सावªजिनक कजª उभारणीचे ąोत/मागª
६.६ सावªजिनक कजाª¸या वाढीची कारणे
६.७ सावªजिनक कजाªचे पåरणाम
६.८ सावªजिनक कजाªची परतफेड करÁया¸या पĦती
६.९ देशांतगªत कजाªचा आिण परकìय कजाªचा भार
६.१० सावªजिनक कजाªचे ÓयवÖथापन
६.११ सारांश
६.१२ ÿij
६.० उिĥĶे (OBJECTIVES) १. सावªजिनक कजाªचा अथª व Óया´या समजावून घेणे.
२. सावªजिनक कजाªचे ÿकार व विगªकरण अËयासणे.
३. सावªजिनक कजाªची उĥीĶ्ये अËयासणे.
४. सावªजिनक कजª उभारणीचे ąोत/मागª यांचा अËयास करणे.
५. सावªजिनक कजाª¸या वाढीची कारणे समजावून घेणे.
६. सावªजिनक कजाªचे पåरणामांचा अËयास करणे.
७. सावªजिनक कजाªची परतफेड करÁया¸या पĦतéचा अËयास करणे.
८. देशांतगªत कजª व परकìय कजाªचा भार अËयासणे.
९. सावªजिनक कजाªचे ÓयवÖथापन अËयासणे.

munotes.in

Page 62

Óयावसाियक अथªशाľ – IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
62 ६.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) अलीकडील काळात सरकार¸या कायाªत मोठया ÿमाणात वाढ झाÐयाने सावªजिनक खचाªत
वाढ होत आहे. युĦ काळात युĦ खचª भागवÁयासाठी िकंवा नैसिगªक संकटावर मात
करÁयासाठी सरकारला उÂपÆन पे±ा अिधक खचª करावा लागतो. हा खचª भागिवÁयासाठी
सरकारला कजª ¶यावे लागते. देशातील नागåरक व िव°ीय संÖथा यां¸याकडून घेतलेलं
कजª Ìहणजे अंतगªत कजª होय. सरकार िवदेशातील नागåरक, िवदेशातील सरकार, व
िवदेशातील िव°ीय संÖथांकडून घेतलेले कजª Ìहणजे परकìय कजª होय.
आधुिनक काळात सावªजिनक कजाªकडे पाहÁयाचा ŀĶीकोन बदलला आहे. १९ Óया
शतकात सनातनपंथीय, अथªशाľ²ांचा सावªजिनक कजाªला पूणªपणे िवरोध होता.
Âयां¸यामते सरकारने उÂपÆन कमी व खचª देखील कमी करावा आिण कजª घेवू नये.
जागितक महामंदी दूर करणे हे सावªजिनक खचाªमुळे श³य झाले. सावªजिनक खचाªत वाढ
झाÐयामुळे सावªजिनक कजाªतही वाढ होऊ लागली. आिथªक िवकासाचा दर वाढवणे,
Óयापार चøाचे िनमूªलन, मानवी कÐयाण इ. साठी सावªजिनक खचª आवÔयक असतो. परंतू
सावªजिनक खचाªसाठी गरज पडÐयास सरकारला सावªजिनक कजª ¶यावे लागते.
६.२ सावªजिनक कजाªचा अथª आिण Óया´या (MEANING AND DEFINITION OF PUBLIC DEBT) सावªजिनक कजª सरकार दोन ÿकारे घेते:
१) देशांतगªत कजª िकंवा अंतगªत कजª.
२) परकìय कजª िकंवा बाĻ कजª.
देशांतगªत कजª हे देशातील नागåरक, बँका, िव°ीय संÖथा, åरझÓहª बँक यां¸याकडून घेतले
जाते. तर परकìय कजª परकìय सरकार, िवदेशातील िव°ीय संÖथा, आंतरराÕůीय संÖथा
यां¸याकडून घेतले जाते.
सावªजिनक कजाªची Óया´या:
सावªजिनक कजाªची Óया´या वेगवेगÑया अथªत²ांनी पुढीलÿमाणे केली आहे:
१) डॉ. डॉÐटन - “सावªजिनक स°े¸या उÂपÆनाचे ÿभावी साधन Ìहणजे सावªजिनक कजª
होय.”
२) ÿो. िफंडले िशरास - “क¤þ सरकार Öवदेशातून िकंवा परकìय देशातून जे कजª घेते ते
सावªजिनक कजª होय."
३) ÿा. जे. के. मेहता - “सावªजिनक उÂपÆन अशी ÿाĮी असते कì जी देणाöयांना परत
करावी लागत नाही. तर दुसरीकडे सावªजिनक कजª असा भाग तो देणाöयांना परत करावा
लागतो." munotes.in

Page 63

सावªजिनक कजª
63 ४) ÿा. टेलर - “सरकारी कजª Ìहणजे सरकारी ितजोरीने मूळ मुĥल व Âयावरील Óयाज
देÁयाबाबत िदलेले वचन होय.”
६.३ सावªजिनक कजाªचे ÿकार िकंवा विगªकरण (TYPES OF PUBLIC DEBT OR CLASSIFICATION OF PUBLIC DEBT) सावªजिनक कजाªचे ÿकार पुढीलÿमाणे आहेत:
१) अंतगªत कजª आिण परकìय कजª:
सरकार देशांतील नागåरक, िव°ीय संÖथा, åरझÓहª बँक यां¸याकडून जे कजª घेते Âयास
अंतगªत कजª Ìहणतात. तर परकìय देशातील नागाåरक, िव°ीय संÖथा, सरकार
यां¸याकडून जे कजª घेतले जाते Âयास परकìय कजª असे Ìहणतात. सरकारला आिथªक
िवकास, नवीन यंýसामुúी, तंý²ान खरेदी, Óयवहारतोलातील तूट कमी करÁयासाठी
परकìय कजाªची आवÔयकता असते.
२) उÂपादक कजª व अनुÂपादक कजª:
ºया कजाªमुळे उÂपादनात वाढ िकंवा Âयाचा उपयोग उÂपादक कारणासाठी केला जातो.
Âया कजाªला उÂपादक कजª Ìहणतात. उदा. शेती, उīोगधंदे, जलिसंचन, िवīुत िनिमªती,
रेÐवे बांधणी, वाहतूक दळणवळण इ.
ºया कजाªमुळे उÂपÆनात िकंवा वÖतू व सेवां¸या उÂपादनात वाढ होत नाही अशा कजाªस
अनुÂपादक कजª Ìहणतात. उदा. युĦ खचª व ÿशासनावरील खचª. अनुÂपादक कजाªमुळे
उÂपÆनात वाढ होत नसÐयामुळे सरकारला या कजाªची परतफेड करÁयासाठी
करआकारणी करावी लागते Âयाचा भार सवªसामाÆय लोकांवर पडतो.
३) ऐि¸छक व सĉì चे कजª:
कजªरो´यांची िवøì कłन सरकार जे कजª घेते Âया कजाªस ऐि¸छक कजª Ìहणतात. जेÓहा
सरकार कजªरोखे िवøìला काढते तेÓहा देशातील नागåरक, बँका ते कजªरोखे Öवे¸छेने
खरेदी करतात. परंतू आिणबाणी¸या िकंवा युĦा¸या पåरिÖथतीत, नैसिगªक आप°ी काळात
सरकार लोकांकडून सĉìने कजª घेते. Âया कजाªस सĉìचे कजª Ìहणतात.
४) अÐपकालीन, मÅयकालीन व िदघªकालीन कजª:
ºया सावªजिनक कजाªची परतफेड १ वषाª¸या आत केली जाते. ते अÐपमुदतीचे सावªजिनक
कजª असते. ºया सावªजिनक कजाªची परतफेड १ वषª ते ५ वषª या मुदतीत केली जाते ते
मÅयमुदतीचे कजª असते आिण ºया कजाªची परतफेड ५ वषाªपे±ा अिधक काळाने केली
जाते Âयाला िदघªमुदतीचे कजª Ìहणतात.
५) शोÅय व अशोÅय कजª:
सरकारने भिवÕयकाळातील एका िनिIJत तारीख िकंवा िदवसाला कजाªची परतफेड
करÁयाचे माÆय कłन कजª घेतले असेल तर Âयाला शोÅय कजª Ìहणतात. शोÅय कजाªलाच munotes.in

Page 64

Óयावसाियक अथªशाľ – IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
64 िनिIJत काळासाठी घेतलेले कजª असेही Ìहणतात. याउलट कजाª¸या परतफेडीबाबत
िनिIJत काळ ठरलेला नसेल तर ते अशोÅय कजª होय.
६) िवøेय व अिवøेय कजª:
ºया कजªरो´यांची खुÐया पĦतीने खरेदी िवøì होत असते Âया सावªजिनक कजाªस िवøेय
सावªजिनक कजª Ìहणतात. ºया सरकारी कजªरो´यांची खुÐया पĦतीने खरेदी िवøì होत
नसेल तर Âया सावªजिनक कजाªला अिवøेय सावªजिनक कजª असे Ìहणतात.
७) िनिधक व ÿवाही सावªजिनक कजª:
देशामÅये िविवध ÿकÐपांवर सरकारला मोठ्या ÿमाणावर खचª करावा लागतो या कजाªची
परतफेड करÁयासाठी सरकार िविशĶ िनधीची Öथापना करते. या िनधीत Âया ÿकÐप िकंवा
कर उÂपÆनातून िमळालेली र³कम जमा केली जाते. अशाåरतीने कजाªची परतफेड
करÁयाची ÓयवÖथा केली जाते Âया कजाªस िनिधक कजª Ìहणतात. याउलट ÿवाही कजª
अÐपमुदतीचे असते सरकार चालू खचª भागिवÁयासाठी हे कजª घेत असते. मुदत
संपÐयानंतरही सरकार या कजाªची मुदत वाढवू शकते. या कजाªस ÿवाही कजª Ìहणतात.
८) सिøय व िनÕøìय कजª:
देशा¸या उÂपादकतेत ºया कजाªमुळे वाढ होत असते Âया कजाªस सिøय कजª Ìहणतात.
ºया कजाªमुळे उÂपादनात िकंवा उÂपÆनात वृĦी होत नसून लोकांना आनंद व उपयोिगता
िमळत असते अशा कजाªस िनिÕøय कजª Ìहणतात. उदा. सावªजिनक बाग बिगचे, ÿाणी
संúहालय, वÖतुसंúहालय, पयªटन क¤þे इ.
६.४ सावªजिनक कजाªची उĥीĶ्ये (OBJECTIVES OF PUBLIC DEBT) १) जगामधील अनेक देशामÅये कÐयाणकारी राºयाचा िÖवकार केला असÐयामुळे
उÂपÆनापे±ा खचª जाÖत केला जातो. कर िकंवा उÂपÆना¸या इतर साधनापासून हा
खचª भłन काढणे श³य नाही. अशावेळेला सरकारला सावªजिनक कजª ¶यावे लागते
Ìहणून अंदाजपýकातील तूट भłन काढणे हे सावªजिनक कजाªमागील उिĥĶ असते.
२) अथªÓयवÖथेत Óयापारचø येत असते. मंदी¸या पåरिÖथतीत रोजगारातील घटीमुळे
उÂपÆनात, मागणीत, उÂपादनात घट होते. मागणीतील वाढीसाठी लोकां¸या हातामÅये
उÂपÆन असणे आवÔयक असते अशा वेळेस िविवध ÿकÐप,रोजगार योजना ,
Öवयंरोजगारासाठी कजªपूरवठा कłन अथªÓयवÖथेला मंदीतून बाहेर काढता येते. हा
खचª करÁयासाठी सरकारला सावªजिनक कजª ¶यावे लागते.
३) देशाचे परकìय आøमणापासून संर±ण करÁयासाठी शासनाला मोठया ÿमाणात खचª
करावा लागतो. हा खचª करÁयासाठी सरकारला सावªजिनक कजª ¶यावे लागते.
देशात नैसिगªक आप°ी, दुÕकाळ, भूकंप, चøìवादळ, साथीचे रोग यासार´या munotes.in

Page 65

सावªजिनक कजª
65 आप°ीचे िनवारण करÁयासाठी सरकारला खचª करावा लागतो. हा खचª
भागिवÁयासाठी सरकारला सावªजिनक कजª उभारावे लागते.
४) अिवकिसत व िवकसनशील राÕůामÅये नैसिगªक साधनसंप°ी व मानवी साधनसंप°ी
न वापरता पडून आहे. या साधनसंप°ीचा वापर कłन उÂपादनवाढीसाठी सरकारला
सावªजिनक कजª ¶यावे लागते.
५) आिथªक िवकास करणे हे सावªजिनक कजाªचे उĥीĶ असते. आिथªक िवकास
करÁयासाठी सरकारला पायाभूत संरचने¸या सोयéचा िवकास करावा लागतो, Ìहणून
सावªजिनक कजाªĬारे आिथªक िवकास करÁयाचा ÿयÂन केला जातो.
६) सरकार नÓयाने कजª घेते आिण जुÆया कजाªची परतफेड करते अशाåरतीने या
कजाªमागे जुÆया कजाªची परतफेड करणे हा एक उĥेश असतो.
७) एखाīा देशात दाåरþ्य जेवढे जाÖत तेवढा आिथªक िवकासाचा दर कमी असतो.
Ìहणून शासनाकडून दाåरþ्य िनमूªलन करÁयासाठी सावªजिनक कजª घेतले जाते.
६.५ सावªजिनक कजª उभारणीचे ąोत/मागª (SOURCES OF PUBLIC DEBT) अ) अंतगªत कजाªचे मागª:
सरकार देशांतील नागåरक, िव°ीय संÖथा, åरझÓहª बँक यां¸याकडून जे कजª घेते Âयास
अंतगªत कजª Ìहणतात.
१. कोणÂयाही देशातील लोक जी बचत करतात Âया बचतीतून सरकारला अंतगªत कजª
ÿाĮ करता येते. सरकार बचतीतून कजª उभारते उदा. पोĶातील बचत खाते, राÕůीय
बचत ÿमाणपýे, िकसान िवकास पýे, भिवÕयिनवाªह िनधी इ. Ĭारे सरकार अंतगªत कजª
उभारत असते.
२. Óयापारी बँकेचे ठेवी िÖवकारणे व कजª देणे हे मु´य कायª आहे, Óयापारी बँका
ºयाÿमाणे ठेवीदारांना कजªपूरवठा करतात Âयाचÿमाणे सरकारलाही कजªपुरवठा
करतात. Óयापारी बँका सरकारी कजªरो´यांची खरेदी कłन सरकारला कजªपुरवठा
करीत असतात.
३. भारतीय आयुिवमा महामंडळ, गुंतवणूक संÖथा, बचत संÖथा, युटीआय, Ìयु¸युअल
फंड, फायनाÆस कंपÆया इ. संÖथा सरकारी कजªरो´यांची खरेदी करतात. सरकारी
कजªरो´यांमÅये िवĵसिनयता, रोखता व वेळेवर पैसे िमळÁयाची हमी असते. Ìहणून
बँकेतर िव°ीय संÖथा सरकारी कजªरो´यांमÅये आपले पैसे गुंतवतात.
४. कोणÂयाही देशाची मÅयवतê बँक ºयाÿमाणे Óयापारी बँकांची बँक Ìहणून कायª करते
Âयाचÿमाणे सरकारची बँक Ìहणून कायª करते. सरकारचे अंदाजपýक जेÓहा तूटीचे
असते िकंवा सरकारचा खचª उÂपÆनापे±ा जाÖत असतो तेÓहा सरकार मÅयवतê munotes.in

Page 66

Óयावसाियक अथªशाľ – IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
66 बँकेकडून कजª घेते. तसेच सरकारी कजªरो´यांची मÅयवतê बँकेला िवøì कłन कजª
घेतले जाते.
ब) बिहªगत कजाªचे मागª:
सरकारने परकìय देशातून कजª घेतÐयास Âयाला बिहªगत कजª िकंवा बाĻ कजª Ìहणतात.
१. परकìय नागåरकांकडून सरकार परकìय कजª घेते. सरकारी रो´यांची िवøì परकìय
देशातील नागåरकांना केली जाते आिण परकìय कजाªची उभारणी केली जाते.
२. परकìय सरकारकडून कोणÂयाही देशातील Öथािनक सरकारला कजाªची गरज
भासÐयास कजª घेत असते. Óयवहारतोलात तूट दूर करÁयासाठी परकìय चलनाची
गरज भासÐयास िकंवा िवदेशी तंý²ान, शोध, संशोधन ÿाĮ करÁयासाठी परकìय
सरकारकडून कजª घेतले जाते.
३. जागितक बँक, जागितक Óयापार संघटना, आंतरराÕůीय नाणे िनधी, आंतरराÕůीय
िवकास संघटना, आंतरराÕůीय िव°ीय संÖथा इ. संÖथांकडून जगातील अनेक देशांना
कजªपुरवठा केला जातो. वाहतूक, दळणवळण, िपÁयाचे पाणी, िवजिनिमªती,
आरोµयिवषयक योजना úामीण िवकास , इ. कारणासाठी या आंतरराÕůीय िव°ीय
संÖथा कजªपुरवठा करतात.
६.६ सावªजिनक कजाª¸या वाढीची कारणे (CAU SES OF INCREASING OF PUBLIC DEBT) दुसöया महायुĦा¸या समाĮीनंतर जगातील अनेक राÕůे Öवतंý झाली Âयातील बहòतेक सवª
राÕůांनी कÐयाणकारी राºयाचा िÖवकार केला. Âयामुळे या राÕůां¸या सावªजिनक खचाªत
ÿचंड ÿमाणावर वाढ झाली. सावªजिनक खचाª¸या मानाने सावªजिनक उÂपÆन कमी
असÐयामुळे या राÕůांना कजª ¶यावे लागले व Âयामुळे सावªजिनक कजाªत वाढ झाली
याचÿमाणे सावªजिनक कजाª¸या वाढीस पुढील कारणे जबाबदार असतात.
१) आिथªक िवकास:
आिथªक व सामािजक िवकासासाठी िनयोजन काळात मोठ्या ÿमाणात खचª करÁयात
आला. आिथªक िवकासासाठी देशात शोध, संशोधन, नवीन तंý²ान,अवजड उīोगांची
उभारणी, जलिसंचन, वाहतूक सुधारणा, आरोµय व िश±ण , नैसिगªक साधनसंप°ी व मानवी
साधनसंप°ीचा पयाªĮ व कायª±म वापर करणे हे मागª असतात परंतू Âयासाठी भांडवलाची
गरज असते एवढे भांडवल देशाजवळ नसेल तर कजª ¶यावे लागते Âयातून सावªजिनक
कजाªत वाढ होते.
२. युĦ व संर±ण खचª:
देशात अंतगªत शांतता व सुÓयवÖथा व परकìय आøमणापासून देशाचे संर±ण करणे हे
शासनाचे कतªÓय असते Âयासाठी शासनाला पोिलसदल, सैÆयदल, युĦ सािहÂय, शľाľ munotes.in

Page 67

सावªजिनक कजª
67 िनिमªती यावर मोठा खचª करावा लागतो. अशाåरतीने युĦ सुł असतांना िकंवा युĦकालीन
खचª करÁयासाठी बöयाचवेळा सावªजिनक कजª ¶यावे लागते.
३. अंदाजपýकìय तूट:
सावªजिनक उÂपÆनापे±ा खचª जाÖत असेल आिण हा खचª कर िकंवा उÂपÆना¸या इतर
ľोतांĬारे भłन काढणे श³य नसेल तर अंदाजपýकातील तूट सावªजिनक कजª घेऊन
भłन काढली जाते अशाåरतीने तुटी¸या अंदाजपýकामुळेही सावªजिनक कजाªत वाढ होत
जाते.
४. िकंमत वाढ:
सवªसामाÆय जनते¸या वÖतू खरेदीवर वाढÂया िकंमत पातळीचा पåरणाम होत असतो.
शासनाला अनेक वÖतू व सेवांची खरेदीसाठी खचª करावा लागतो. िविवध ÿकÐप व
योजनांवर खचª करावा लागतो. हा खचª करÁयासाठी सावªजिनक कजª ¶यावे लागते.
५. नैसिगªक आप°ी:
चøìवादळ, महापूर, रोगराई, दुÕकाळ, अपघात यामुळे देशातील लोकांना नुकसान सहन
करावे लागते. या लोकांना शासनाकडून नुकसान भरपाई िदली जाते. Âयामुळे शासना¸या
खचाªत वाढ होऊन सरकारी सावªजिनक कजाªत वाढ होते.
६. कजाªची परतफेड:
अनेक राÕůासमोर ÿij िनमाªण होतो कì, घेतलेले कजª कसे फेडावे Âयासाठी शासनाजवळ
पैसा नसतो. देशांतगªत िकंवा परकìय कजª असो शासनासमोर हा ÿij िनमाªण होतो. कजª
वेळेवर फेडÁयासाठी सरकार नÓयान कजª घेते आिण नÓया कजाªतून जुÆया कजाªची
परतफेड करते. अशाåरतीने सावªजिनक कजाªत वाढ होते.
७. राÕůीय उÂपÆन :
देशातील राÕůीय उÂपÆनावरच आिथªक िवकास अवलंबून असतो. देशातील राÕůीय उÂपÆन
जेवढे जाÖत तेवढे उÂपÆन जाÖत याउलट राÕůीय उÂपÆन कमी असÐयास सरकारला
उÂपÆन कमी िमळते Âयामुळे सरकारला िविवध ÿकारचे कर आकाłन उÂपÆन िमळवावे.
परंतू राÕůीय उÂपÆन व दरडोई उÂपÆन कमी असÐयास करआकारणीला मयाªदा येऊन
पुरेसे उÂपÆन ÿाĮ होत नाही. आिण शासनाला सावªजिनक कजª ¶यावे लागते.
७) लोकांची बचत करÁयाची ±मता:
देशातील लोकांची बचत ±मता कमी असेल तर भांडवल गुंतवणूकही कमी राहते व पयाªयाने
उÂपादनात व रो जगारात घट होऊन लोकांचे उÂपÆन कमी राहते. लोकांचे उÂपÆन कमी
असÐयामुळे सरकारला कर कमी िमळतो. Âयामुळे शासनाला सावªजिनक कजª ¶यावे
लागते.
munotes.in

Page 68

Óयावसाियक अथªशाľ – IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
68 ८) सामािजक सोई व सुिवधा:
आधुिनक काळात अनेक देशातील सरकारने कÐयाणकारी राºयाची संकÐपना Öवीकारली
आहे. लोकांचे कÐयाण करÁयासाठी सरकारला िश±ण , आरोµय,दवाखाने, मोफत
औषधोपचार, सावªजिनक उīाने, úंथालये,इ.साठी ÿचंड खचª करावा लागतो. तो खचª
करÁयासाठी कजª काढावे लागते.
९) मंदीचे िनमुªलन:
मंदी¸या काळात सरकार रÖते, घरबांधणी, कारखाने इ.साठी सरकारी खचª मोठ्या ÿमाणात
करते.Âयामुळे लोकांना रोजगार िमळून Âयांचे उÂपÆन वाढते.Âयांची खरेदी शĉì वाढून
ÿभावी मागणी वाढते. यामुळे सरकारला सावªजिनक खचª करÁयासाठी कजª काढावे लागते.
१०) उÂपादक गुंतवणूक:
कोणÂयाही देशाचा आिथªक िवकास करÁयासाठी िनयोजनाचा वापर केला जातो. रÖते,
रेÐवे, तार, टेिलफोन, दळणवळण, पाणीपुरवठा, वीजपुरवठा, इ. पायाभूत सुिवधा उपलÊध
करÁयासाठी सरकारला मोठा खचª करावा लागतो. Âयासाठी कजª उभारणी करावी लागते.
६.७ सावªजिनक कजाªचे पåरणाम (EFFECTS OF PUBLIC DEBT) १. उÂपादनावरील पåरणाम :
सरकारने सावªजिनक कजाªची र³कम उÂपादक व िवकास कायाªसाठी खचª केÐयास
लोकांची काम, बचत व गुंतवणूक करÁयाची ±मता वाढते.सरकारने कजाªची र³कम अशा
ÿकारे खचª केÐयास Âयामुळे गåरबां¸या उÂपÆनात वाढ झाली तर Âयांची कायª±मता वाढून
उÂपादन वाढेल. रेÐवे, वाहतूक, वीज, जलिसंचन, धरण ÿकÐप इ. वरील खचाªमुळे साधन
सामुúीचा कायª±मतेने वापर होऊन अथªÓयवÖथे¸या उÂपादन ±मतेत वाढ होईल.अशा
ÿकारे सरकारने सावªजिनक कजª िवकास ÿकÐप िनमाªण करÁयासाठी खचª केले तर
उÂपादकता वाढÁयास मदत होते. माý कजªफेडीसाठी करआकारणी केली तर उÂपादनावर
ÿितकूल पåरणाम होतो.
२. उपभोगावरील पåरणाम :
सरकारने सावªजिनक कजª हे जर रेÐवे, वाहतूक, वीज, जलिसंचन, धरण ÿकÐप इ.
सावªजिनक कामासाठी वापरले तर Âयाचा लाभ ºयांना िमळेल Âयां¸या उÂपÆनात वाढ
होऊन Âयांचा उपभोग वाढेल.तसेच सरकारने सावªजिनक कजाªचा वापर वÖतूं¸या
उÂपादनासाठी केला तर Âयांचा उपभोग वाढेल. जर लोकांनी आपÐयाकडील पूवê¸या
उÂपÆनातून सरकारी कजªरोखे िवकत घेतले तर Âयां¸या उपभोगात घट होत नाही कारण या
कजª रो´यां¸या खरेदीमुळे चालू खचाªवर पåरणाम होत नाही माý जर लोकांनी आपला चालू
खचª कमी कłन कजª रो´यां¸या खरेदी केली तर Âयां¸या उपभोगात घट होईल.
munotes.in

Page 69

सावªजिनक कजª
69 ३. िवभाजनावरील पåरणाम :
सरकारने सावªजिनक कजª कोणÂया कारणासाठी खचª करÁयात आले या¸यावर
उÂपÆना¸या िवभाजनावर होणारा सावªजिनक कजाªचा पåरणाम अवलंबून असतो.जर
सरकारने सावªजिनक कजª कमी उÂपÆन गटातील लोकांना फायदेशीर असलेÐया सामािजक
सुरि±तता, सामािजक कामे, िवकास योजना यासाठी खचª केले, तर सावªजिनक कजª
उÂपÆनातील िवषमता कमी करÁयास मदत करते.
४. रोखतेवरील पåरणाम:
समाºयातील लोक सरकारी कजªरोखे िवकत घेतात ते तरल ÖवŁपाची मालम°ा धरण
करतात. सरकारी रो´यांमÅये रोखता मोठया ÿमाणात असते. भाववाढी¸या काळात
कोणÂयाही देशाची मÅयवतê बँक खुÐया बाजारातील Óयवहार आिण इतर साधनांचा वापर
कłन Óयापारी बँकांची पतपैसा िनमाªण करÁयाची ±मता िनयंिýत करत असतात.
५. गुंतवणुकìवरील पåरणाम:
देशातील Óयापारी बँका िकंवा मÅयवतê बँक यां¸याकडून सरकारने कजª घेतले तर
गुंतवणुकì¸या िनधीत घट होत नाही. सरका¸या अशा कजाªमुळे समाजातील खरेदीशĉìत
भर पडते. माý बँकांनी अितåरĉ राखीव िनधी नसताना कजªरोखे खरेदी केÐयास, तर
Âयाचा ÿितकूल पåरणाम गुंतवणुकìवर होत असतो.
६. खाजगी ±ेýावरील पåरणाम:
वÖतू व सेवां¸या मागणीत वाढ होऊन खाजगी ±ेýाचा िवÖतार करÁयासाठी सरकार
सावªजिनक कजाªचा वापर खाजगी ±ेýाकडून वÖतू व सेवा खरेदी करÁयासाठी करते. जर
सरकारने सावªजिनक कजाªचा वापर खाजगी ±ेýातील उīोगांना पायाभूत सुिवधा
पुरिवÁयासाठी केला तरÂयांचा िवकास होÁयास मदत होते.
७. परकìय कजाªचे पåरणाम:
कोणÂयाही देशातील सरकार परकìय देशातील Óयĉì,िव°ीय संÖथा व सरकार
यां¸याकडून कजª घेत असते. Âयामुळे िवकसनशील देशात अवजड यंýसामुúी व तंý²ान
आयात करता येते.Âयामुळे अथªÓयवÖथेची उÂपादन±मता वाढून परकìय कजाªचा उपभोग व
गुंतवणूक यावर अनुकूल पåरणाम होतो.परकìय वÖतूं¸या आयातीमुळे लोकां¸या
राहणीमानात सुधारणा होते.
८. राÕůीय उÂपÆनावरील पåरणाम :
सरकारी रो´यांची िवøì मÅयवतê बँकेला केÐयास आिण Óयापारी बँकांची पतिनिमªती
वाढवली तर गुंतवणूक वाढून उÂपादनात वाढ होते.Âयाचा अथªÓयवÖथेवर चांगला पåरणाम
होऊन राÕůीय उÂपÆनात वाढ होÁयास मदत होते.
munotes.in

Page 70

Óयावसाियक अथªशाľ – IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
70 ६.८ सावªजिनक कजाªची परतफेड करÁया¸या पĦती सावªजिनक कजाª¸या परतफेडीसाठी सरकार पुढील मागा«चा वापर कł शकते:
१. भांडवली कर:
सरकार सावªजिनक कजाª¸या परतफेडीसाठी भांडवलावर कर आकारते. युĦजÆय
पåरिÖथतीत िकंवा िवकास कायाªत कारखानदार व Óयापारी यादोघांना मोठा फायदा होतो.
हे भांडवल उīोगात िकंवा Óयापारात गुंतिवÐयामुळे लोकांची करदेय ±मता वाढते. अशा
करामुळे ®ीमंत लोकां¸या उÂपÆनावर ÿितकूल पåरणाम होत नाही.
२. कजªफेड िनधी:
सरकार सावªजिनक कजाª¸या परतफेडीसाठी कर उÂपÆन िकंवा कजाªतून उभारलेÐया
ÿकÐपा¸या फायīाचा काही भाग Öवतंý िनधीमÅये जमा कłन मुदत पूणª होताच अशा
िनधीतून कजाªची परतफेड केली जाते. परंतु काही वेळेस अशा िनधीचा वापर सरकार चालू
खचाªसाठी करÁयाचीही श³यता असते.
३. कजाªचे पåरवतªन:
सरकारनला जुने कजª घेतले असेल Âयाचे नवीन कजाªत Łपांतर कłन कजाªची परतफेड
करणे श³य होते. जुÆया कजाªची परतफेड न करता कजªरोखे धारकांना सरकार नवे
कजªरोखे नÓया मुदतीसाठी व काहीशा जादा Óयाजदराने देते तेÓहा कजाªचे पåरवतªन केले
असे Ìहणतात.
४. अनुøमे रोखे फेड:
सावªजिनक कजाªची परतफेड करÁयासाठी सरकार ÿÂयेक कजªरो´याला अनुøम नंबर देते
व कमी अनुøम नंबर¸या कजªरो´यांची परतफेड ÿथम या तßवानुसार सावªजिनक कजª
परत केले जाते तेÓहा Âयास अनुøमे रोखे फेड Ìहणतात.
५. कजª खरेदी:
सरकार¸या महसुली अंदाजपýकात िशÐलक असते तेÓहा सरकार Âया िशलकì¸या आधारे
लोकांकडील काही कजªरोखे िवकत घेते व सावªजिनक कजाªचे ÿमाण कमी होते. या
परतफेड पĦतीस कजªखरेदी असे नाव िदले जाते.
६. परकìय चलन साठ्याचा वापर:
िनयाªत जाÖत व आयात कमी असते Âयावेळी आंतरराÕůीय Óयापारात देशाला फायदा
होतो. तेÓहा सरकारजवळचा परकìय चलनाचा साठा वाढÐयाने सरकार परकìय कजाªची
परतफेड करते.
७. कजª नाकारणे:
सावªजिनक अंतगªत कजª व िवशेषतः बाĻ िकंवा परकìय कजाªची परतफेड करÁयाचा हा
अितरेकì व ³विचतच वापरला जाणारा ÿकार Ìहणजे कजª परत करÁयास नकार देणे. munotes.in

Page 71

सावªजिनक कजª
71 ६.९ देशांतगªत कजाªचा आिण परकìय कजाªचा भार (BURDEN OF INTERNAL AN D EXTERNAL DEBT) सावªजिनक कजाªचे देशांतगªत कजª आिण परकìय कजª असे दोन भागात वगêकरण केलेले
असÐयामुळे देशांतगªत कजाªचा भार आिण परकìय कजाªचा भार यांचा वेगळा िवचार करणे
आवÔयक असते.
देशांतगªत कजाªचा भार:
जर सरकारने उÂपादक कारणासाठी घेतलेले कजª हे अनुउÂपादक कारणासाठी वापरले तर
Âयातून उÂपादन, उÂपÆन आिण रोजगार वाढणार नाही.आिथªक िनयोजन काळात
योजने°र खचª वाढÐयामुळे महसुली अंदाजपýकात तुट िनमाªण होते. ही तुट भłन
काढÁयासाठी भांडवली ÿाĮीचा Ìहणजेच कजाªचा वापर केला जातो. अशा
पåरिÖथतीतउÂपादक कज¥ ही अनुउÂपादकतेकडे जातात.जुनी कज¥ व Óयाज भरÁयासाठी
नवीन कज¥ काढावी लागतात.
सावªजिनक कजाªमुळे अÿÂय± ÿभाव उÂपÆन िवषम°ेवर पडतो.कारण सरकारने åरझÓहª
बँक िकंवा बँका व िव°ीय संÖथाकडून कजª घेतले तर पैशाची सं´या वाढून पतपैशाचा
िवÖतार होतो. मागणीत वाढ होऊन िकंमती वाढू लागतात. याचा फायदा Óयापारी व
उīोजक यांना जाÖत होतो.
सावªजिनक कजाªमुळे िकंमत पातळी वाढते. कजाªमुळे पैशाचे ÿमाण वाढून पैशाचे मुÐय
होऊन खरेदीशĉì कमी होते. लोकांकडील उÂपÆन वाढÐयामुळे मागणीत वाढ होऊन
भाववाढ िनमाªण होते.
सरकारला आपÐया वाढÂया खचाªसाठी अंदाजपýक धोरणात बदल करावा लागतो. वाढता
खचª िनयंिýत करÁयासाठी कराचे दर वाढवणे,कर सवलतीत बदल करणे,िवकास खचª कमी
करणे चलनिवषयक आिण िव°ीय धोरणात बदल करणे या उपायांचा वापर करावा लागतो.
पåरणामी भाववाढ िनयंिýत न झाÐयामुळे सावªजिनक कजाªचा भार वाढतो.
परकìय कजाªचा भार:
िवदेशातून घेतलेÐया कजाªमुळे िवदेशातील िव°ीय ÿवाह आपÐया देशात येतो आिण कजª
व Âयावरील Óयाज िदÐयाने हा ÿवाह परत िवदेशात जातो. Âयाच ÿमाणे िवदेशी कजाªचा भार
कसा पडेल हे िवदेशी कजाªचा आकार, Öवłप आिण वापर यावर अवलंबून असतो. जर
आपण या कजाªचा वापर जीवनाÔयक वÖतू , तंý²ान, औषधी व भांडवली वÖतू , इ. ¸या
आयातीसाठी वापरले तर िवदेशी भार कमी पडेल. परंतु जर आपण अनावÔयक
आयातीसाठी या कजाªचा वापर केला तर िवदेशी कजाªचा भार वाढेल. िवदेशी कजाªचा भार
हा कजाªवरील Óयाज व परतफेड, िनयाªत ±मता व उÂपादन ±मतेत वाढ िकंवा घट यावर
अवलंबून असतो.
परकìय कजª उÂपादक कारणासाठी घेतले तर Âयातून उÂपादन, उÂपÆन व रोजगार यामÅये
वाढ होते व वाढलेÐया उÂपादनातून िनयाªत वाढून परकìय चलन िमळेल व कजाªची munotes.in

Page 72

Óयावसाियक अथªशाľ – IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
72 परतफेड करता येईल. परकìय कजª जर युĦासार´या अनुÂपादक कारणासाठी घेतले तर
Âयाचा भार जाÖत पडतो. अशा कजाªची परतफेड करÁयासाठी िनयाªत वाढ करणे आवÔयक
आहे. परंतू िनयाªत जाÖत झाली तर देशातील मागणीपे±ा पूरवठा कमी होऊन
िकंमतपातळीत वाढ होईल. जर सरकारने िवकास कामासाठी घेतलेले कजª जर अनावÔयक
कामांसाठी वापरले तर सावªजिनक कजाªचा अपÓयय होतो. िवदेशी कजाªतून जर
िनयाªतदारांना ÿोÂसाहन केले परंतु Âयांनी ÿितसाद िदला नाही तर कजाªचा भार वाढतो.
परकìय कजाªची परतफेड ही परकìय चलनात करावी लागते Âयासाठी आपÐयाकडे तेवढे
परकìय चलन देशाजवळ असावे लागते. परकìय चलन नसेल तर आंतरराÕůीय
संÖथांकडून कजª ¶यावे लागेल. Âयामुळे िवदेशी कजाªचा भार मोठया ÿमाणात पडतो.
६.१० सावªजिनक कजाªचे ÓयवÖथापन (PUBLIC DEBT MANAGEMENT) कोणÂयाही देशात युĦजÆय पåरिÖथती िनमाªण झाÐयास सावªजिनक कजाªचा वापर केला
जातो. पण युĦ समाĮीनंतर Âया देशातील सरकारची जबाबदारी वाढत जाते. पण अशा
ÿकार¸या सावªजिनक कजाªमुळे आिथªक िनयमन व िनयंýणाचे साधन शासनाला िमळते.
या ÿकार¸या साधनाचा वापर व जबाबदारी यांचा मेळ Ìहणजे कजª ÓयवÖथापन होय.
दरÌयान काळात सरकारला कोणÂया वेळी, कोणते धोरण योµय कì अयोµय याचा िवचार
करावा लागतो.
सावªजिनक कजª ÓयवÖथापनाचे धोरणाची तीन पैलू:
१. सावªजिनक कजाªची उभारणी कमीत कमी खचाªत करावी.
२. Óयाजदराचा पåरणाम दीघªकालीन कजाªवर होणार नाही याची द±ता घेणे.
३. देशातील चलनामÅये आिथªक Öथैयª धोरण िनमाªण कłन पूरक धोरणाची आखणी
करणे.
उÂपादक कारणासाठी सावªजिनक कजª घेतÐयास वाढलेÐया उÂपादनातून या कजाªची
परतफेड करता येते.परंतु युĦ सार´या अनुउÂपादक कारणांसाठी सावªजिनक कजª
घेतÐयास देशातील लोकांना जादा करआकारणी केÐयािशवाय पयाªय नसतो. Âयामुळे गरज
असेल तरच अशा ÿकार¸या कजाªचा वापर सरकारने करावा. कारण जादा कर आकरणी
केली असता Âयाचा पåरणाम उÂपादक व िøयाशील लोकांवर पडतो. लोकां¸या काम,
बचत, गुंतवणूक करÁया¸या इ¸छा व ±मतेवर ÿितकूल पåरणाम होऊ शकतो.
सावªजिनक कजª ÓयवÖथापनाचे उĥेश:
१. सावªजिनक कजाª¸या Óयाजाचे ओझे टाळÁयाकåरता रो´याचा Óयाजाचा दर कमीत
कमी असावा.
२. Óयाजदर असा कमी करणे कì ºयामुळे तो दीघª मुदती¸या गुंतवणुकìला पोषक ठरेल. munotes.in

Page 73

सावªजिनक कजª
73 ३. कजªरो´यांची मालकì िनमाªण करताना िवतरण, उÂपादन या धोरणांना अनुसłन
असावी.
४. पूणª रोजगार हे उिĥĶ साÅय करणे.
५. Óयाजाची र³कम आिथªक ŀĶ्या ®ीमंत लोकां¸या हाती जाते का ते पाहणे गरजेचे
आहे.
६. सावªजिनक कजाªची मयाªदा पाळणे अÆयथा Âयामुळे भाववाढ िनमाªण होऊ शकते.
७. सावªजिनक कजाªचा वापर उÂपादक कामासाठी केला जावा.
८. सावªजिनक कजाªची परतफेड वेळेवर व मुदतीमÅये केली जावी .
९. सावªजिनक कजाªचे ÓयवÖथापन करÁयासाठी द± व कायª±म अिधकाöयाची गरज
असते.
१०. सावªजिनक कजाªचा वापर हा आिथªक िवकास व आिथªक धोरणाची पूतªता
करÁयासाठी करता येतो.
६.११ सारांश (SUMMARY) सदर ÿकरणामÅये सावªजिनक कजाªचे ÿकार, उिĥĶे, ľोत व वगêकरण , सावªजिनक
कजाªची करणे व पåरणाम, सावªजिनक कजाªचा भार, कजª ÓयवÖथापनाची व परतफेडीची
तÂवे यांचा आढावा घेÁयात आलेला आहे.
६.१२ ÿij (QUESTIONS) १. सावªजिनक कजाªचा अथª सांगून सावªजिनक कजाªचे ÿकार ÖपĶ करा.
२. सावªजिनक कजाªची Óया´या सांगून सावªजिनक कजाªची उĥीĶ्ये सांगा.
३. सावªजिनक कजª उभारणीचे ąोत/मागª सांगा.
४. सावªजिनक कजाª¸या वाढीची कारणे िवशद करा.
५. सावªजिनक कजाªचे िविवध पåरणाम ÖपĶ करा.
६. सावªजिनक कजाªची परतफेड करÁया¸या पĦती सांगा.
७. देशांतगªत कजाªचा आिण परकìय कजाªचा भार यावर टीप िलहा.
८. सावªजिनक कजाªचे ÓयवÖथापन यावर थोड³यात मािहती िलहा.

***** munotes.in

Page 74

74 ÿकरण ४
७
राजकोषीय धोरण
घटक रचना
७.० उिĥĶे
७.१ ÿÖतावना
७.२ राºयिव°ीय धोरणाची Óया´या
७.३ राºयिव°ीय धोरणाची उĥीĶ्ये
७.४ राºयिव°ीय धोरणाची साधने
७.५ राºयिव°ीय धोरणा¸या मयाªदा
७.६ सावªजिनक अंदाजपýक: अथª व Óया´या
७.७ अंदाजपýकांचे ÿकार
७.८ अंदाजपýकìय धोरणाचे महßव
७.९ तुटीचे अंदाजपýक िवषयक काही संकÐपना
७.१० तुटीचा अथªभरणा
७.११ सारांश
७.१२ ÿij
७.० उिĥĶे (OBJECTIVES) १. राºयिव°ीय धोरणाची Óया´या समजावून घेणे.
२. राºयिव°ीय धोरणा ¸या उĥीĶांचा अËयास करणे.
३. राºयिव°ीय धोरणा साठी वापरÁयात आलेÐया साधनांचा अËयास करणे.
४. राºय िव°ीय धोरणां¸या मयाªदा अËयासणे.
५. सावªजिनक अंदाजपýकाचा अथª, Óया´या, ÿकार यांचा अËयास करणे.
६. तुटीचा अथªभरणा Ìहणजे काय याचा सिवÖतर अËयास करणे.
७.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) राजकोिषय धोरण सावªजिनक आयÓयय धोरणाचा एक अिवभाºय भाग समजला जातो.
राºयिव°ीय धोरणालाच राजकोिषय धोरण असेही Ìहणतात. अथªÓयवÖथेचे कायª सुरळीत
सुł राहÁया¸या ŀĶीने राºयिव°ीय धोरणाला महßवाचे Öथान असते. राºयिव°ीय munotes.in

Page 75

राजकोषीय धोरण (Fiscal Policy)
75 धोरणाला हे महßवाचे Öथान ÿाĮ कłन देÁयात लॉडª जे.एम. केÆसचा यांचा िसहांचा वाटा
आहे. अथªÓयवÖथेचे कायª सुरळीतपणे चालू राहÁया¸या ŀĶीने राजकोषीय धोरणाला
जागितक आिथªक महामंदीनंतर¸या काळात फार मोठे महßव ÿाĮ झाले.
७.२ राºयिव°ीय धोरणाची Óया´या (DEFINITION OF FISCAL POLICY) राºयिव°ीय धोरणाची Óया´या िविवध त²ांनी पुढीलÿमाणे केली आहे:
१) आथªर िÖमथीज:
“राÕůीय उÂपÆन , उÂपादन आिण रोजगार यावर सरकार आपÐया उÂपÆन व खचाª¸याĬारे
अपेि±त पåरणाम घडवून आणणाöया धोरणाला राºयिव°ीय धोरण Ìहणतात ”.
२) के. ई. बोÐडéग:
“पैसे देणे आिण पैसे घेणे यां¸याशी Öथूलमानाने संबंिधत अशा सरकारी कृतीचा समावेश
ºयात असतो Âयास राºयिव°ीय धोरण असे Ìहणतात.”
३) ÿा. सॅÌयुअÐसन:
सकाराÂमक राजकोिषय िनती Ìहणजे करारोपण व सावªजिनक खचª यांना łप देÁयाची
अशी ÿिøया कì ºयां¸याĬारे Óयापार चøाचे चढ उतार कमी करÁयास मदत होईल. तसेच
पूरोगामी उ¸च रोजगार पातळीअसलेÐया अथªÓयवÖथेला भाववाढ आिण भावघट
राजकोिषय धोरण Ìहणतात.
७.३ राºयिव°ीय धोरणाची उĥीĶ्ये (OBJECTIVES OF F ISCAL POLICY) राºयिव°ीय धोरणाची उĥीĶे पुढीलÿमाणे:
१. राºयिव°ीय धोरणाचे आिथªक Öथैयª िनमाªण करणे हे ÿमुख उĥीĶ असते.
अथªÓयवÖथेतील वाढÂया िकंमती िकंवा टÂया िकंमती िविवध घटकांवर िवपरीत
पåरणाम करतात. िकंमती सातÂयाने वाढत असतील तर राºयिव°ीय धोरणाĬारे
करां¸या दरात वाढ व सावªजिनक खचª कमी आिण कजª रो´यांची िवøì केली जाते
याउलट िकंमती घटत असतील तर करांचे दर कमी व सावªजिनक खचाªत वाढ केली
जाते.
२. आिथªक िवषमता अथªÓयवÖथे¸या ÿचंड ýासदायक असते. Ìहणून उÂपÆनाचे व
संप°ीचे समान वाटप कłन आिथªक िवषमता कमी करणे आवÔयक असते.
राºयिव°ीय धोरणाĬारे ÿगतीशील Öवłपाची कर आकारणी कłन ºयां¸याकडे
उÂपÆन जाÖत असेल Âयां¸याकडील उÂपÆन करांĬारे काढून िमळालेÐया उÂपÆनाचा
वापर गरीबां¸या कÐयाणकारी योजना राबिवÁयासाठी केला जातो Âयांना रोजगार व
Óयवसाय उभारणीसाठी अनुदान व कजªपूरवठा केला जातो. munotes.in

Page 76

Óयावसाियक अथªशाľ – IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
76 ३. राºयकोषीय धोरणाचे ÿादेिशक िवषमता कमी करणे हे एक महßवाचे उिĥĶ आहे. सवª
राºयां¸या एकिýत िवकासातून संपूणª देशाचा िवकास होत असतो. राºयकोषीय
धोरणाĬारे देशाचा मागासलेÐया राºयांचा िवकास करÁयासाठी आिथªक साहाÍय
पूरिवले जाते.
४. देशाची साधनसंप°ी मयाªदीत व पयाªयी उपयोगाची असÐयाने देशासमोर आिथªक
ÿij िनमाªण होतो. राºयकोषीय धोरणाĬारे देशातील साधनसंप°ीचा पयाªĮ व
काळजीपूवªक वापर Óहावा Ìहणून चैनी¸या वÖतू, मादक पदाथª यां¸या िनिमªतीवर
जाÖत दराने कर व जीवनावÔयक वÖतूं¸या िनिमªतीवर कमी दराने कर आकारले
जातात. Âयाचा पåरणाम जीवनावÔयक वÖतूं¸या िकंमती िÖथर राहतात.
५. राºयकोषीय धोरण केवळ सरकारी ±ेýाबरोबर खाजगी ±ेýाचाही िवचार करते.
भारतासार´या िम® अथªÓयवÖथेत सावªजिनक ±ेýाबरोबर खाजगी ±ेýे अिÖतÂवात
असते. राºयिव°ीय धोरणाĬारे खाजगी ±ेýातील उÂपादन संÖथांना ÿोÂसाहन,
करिवषयक सवलती , कमी Óयाजदराने कजªपूरवठा केला जातो. अशाåरतीने खाजगी
±ेýा¸या िवकासाचे कायª राºयिव°ीय धोरण करते.
६. देशा¸या Óयवहारतोलात असमतोलपणा असणे Ìहणजे अनेक समÖयांना तŌड देणे
होय. अिवकसीत िकंवा िवकसनशील राÕůांची आयात जाÖत व िनयाªत कमी असते
Ìहणून Âयांचा Óयवहारतोल ÿितकूल असतो. राºयिव°ीय धोरणाĬारे िनयाªत
करणाöया उīो गांना व आयात पयाªयीकरण करणाöया उīोगांना अनेक सवलती
िदÐया जातात अशाåरतीने देशा¸या आंतरराÕůीय Óयवहारतोलातील असमतोलपणा
राºयिव°ीय धोरणा¸या साहाÍयाने दूर करता येते.
७.४ राºयिव°ीय धोरणाची साधने (INSTRUMENT OF FISCAL POLICY) क¤þसरकारकडून राºयिव°ीय धोरणाची आखणी व अंमलबजावणी केली जाते. Âयासाठी
पुढील साधनांचा वापर केला जातो:
१) कर:
राजकोषीय धोरणाची उिĥĶे साÅय करÁयासाठी जी साधने वापरतात ÂयामÅये कर
आकारणी हे एक महßवाचे साधन आहे.ºयावेळेस अथªÓयवÖथेत तेजी असते तेÓहा ÿÂय±
करां¸या दरात वाढ केÐयामुळे लोकांची øयशĉì कमी होते. तेजी¸या काळात मागणी कमी
Óहावी Ìहणून लोकां¸या हातातील पैसा काढून घेणे आवÔयक असते. याउलट मंदी¸या
पåरिÖथतीत लोकां¸या हातामÅये पैसा नसÐयामुळे Âयांची मागणी कमी असते Ìहणून
लोकां¸या हातात पैसा राहावा यासाठी करांचे दर कमी केले जातात. अशाåरतीने ÿÂय±
करां¸या दरात बदल कłन सरकार तेजी मंदी¸या पåरिÖथतीचे िनयंýण करत असते.
२) खचª:
देशात आिथªक िवकासा¸या ÿिøयेत सरकारला सहभाग महßवाचा असतो. तेजी¸या
काळात अथªÓयवÖथेतील पैशाचा पूरवठा कमी करÁयासाठी सावªजिनक खचª कमी केला munotes.in

Page 77

राजकोषीय धोरण (Fiscal Policy)
77 जातो. कारण सरकारने केलेÐया खचाªमुळे लोकां¸या हातात जाÖतीचा पैसा येऊन
मागणीत वाढ झाÐयामुळे िकंमतीत वाढ होते असे होऊ नये Ìहणून खचª कमी केला जातो.
याउलट मंदी¸या पåरिÖथतीत लोकां¸या हातात पैसा कसा येईल याŀĶीने सरकार ÿयÂन
करीत असते Ìहणून मंदी¸या काळात सावªजिनक खचाªत वाढ कłन कÐयाणकारी योजना
राबिवÐया जातात , Âयामुळे लोकांचे उÂपÆन वाढून मागणी वाढते. मागणीतील वाढीमुळे
उÂपादनात व रोजगारात वाढ होऊन अथªÓयवÖथा मंदीतून बाहेर पडÁयास मदत होते.
३) कजª:
सरकारला आपÐया उÂपÆनातून सावªजिनक खचª भागिवता येत नसेल तर सावªजिनक कजª
काढावे लागते. तेजी¸या काळात सरकार लोकांकडून कजª घेऊन सरकारी कजªरो´यांची
खरेदी करतात Âयामुळे लोकांकडील पैसा सरकारकडे जमा होतो Âयाचा पåरणाम लोकांची
øयशĉì कमी होÁयास मदत हो ते. मागणीतील घटीमुळे िकंमती कमी होतात. याउलट
मंदी¸या पåरिÖथतीत लोकांकडे पैसा असणे असते. Ìहणून सरकार लोकांना सवलती¸या
दराने कजª पूरिवते. या कजाªचा उपयोग गुंतवणूकìसाठी केला जातो. गुंतवणूकìतील
वाढीमुळे उÂपादन, रोजगार, उÂपÆन, मागणी यात वाढ होते आिण अथªÓयवÖथा मंदीतून
बाहेर पडÁयास मदत होते.
७.५ राºयिव°ीय धोरणा¸या मयाªदा (LIMITATIONS OF FISCAL POLICY) राºयिव°ीय धोरणाला काही मयाªदा येतात Âया पुढीलÿमाणे:
१. अथªÓयवÖथेतील चøìय बदलांचे िनयंýण करÁयासाठी सरकार आपÐया महसुलात व
सावªजिनक खचाªत िकती ÿमाणात व कोणÂया वेळेत बदल करते हे अÂयंत महßवाचे
असते. परंतु महसुलात व सावªजिनक खचाªत नेमका िकती बदल श³य आहे हे ठरवणे
कठीण आहे. सामाÆयतः अंदाजपýक हे एका वषाªसाठी असते, Âयामुळे कर व
सावªजिनक खचाªत बदल करणे श³य व योµय नसते.
२. सावªजिनक खचाªत सरकारला हवा तसा बदल करता येत नाही. एकदा सुł केलेला
खचª थांबिवता येत नाही समजा देशात मंदीची पåरिÖथती असेत तर सरकारने हाती
घेतलेली कामे मÅयेच सोडता येत नाही.ती पूणª करावी लागतात जरी तेजीची
पåरिÖथती िनमाªण झाली असेल.
३. सरकार¸या कर व सावªजिनक खचाªतील बदलामुळे, तसेच आयात कर व िनयाªत कर
यातील यातील बदलामुळे देशा¸या आंतरराÕůीय Óयवहारतोलावर अनुकूल िकंवा
ÿितकूल पåरणाम होत असतो. राजकोषीय धरण आखताना Âयाचा आंतरराÕůीय
Óयवहारतोलावर ÿितकूल पåरणाम नाही याची काळजी ¶यावी लागते.
४. राजकोषीय धोरणामुळे अथªÓयवÖथेतील एकूण खचª व मागणी वाढवÁयासाठी केलेÐया
उपायांमुळे बचत ÿवृ°ी अिधक असणाöया उÂपÆन गटातील लोकांचे उÂपÆन वाढले
तर राजकोषीय धोरणाचा अपेि±त पåरणाम सÅया होणार नाही. munotes.in

Page 78

Óयावसाियक अथªशाľ – IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
78 ५. राजकोषीय धोरणामुळे अथªÓयवÖथेतील िविवध उिĥĶे साÅय करताना खाजगी ±ेýावर
ÿितकूल पåरणाम नाही याची काळजी ¶यावी लागते. अथªÓयवÖथेतील रोजगार पातळी
वाढवÁयासाठी सरकार सावªजिनक ±ेýात मोठया ÿमाणात गुंतवणूक करते. परंतू
खाजगी ±ेýातील उīोगपती नÉया¸या हेतूने गुंतवणूक करतात ते रोजगार वाढीचा
िवचार करीत नाही.
६. राºयिव°ीय धोरणा यश हे लोकांनी िदलेÐया ÿितसादावर अवलंबून असते. सरकारने
कर व खचाªत बदल करÁयाचे धोरण अवलंिबले पण Âयामुळे लोकां¸या काम, बचत,
गुंतवणूक करÁया¸या इ¸छेवर व ±मतेवर ÿितकूल पåरणाम होऊन राºयिव°ीय धोरण
फसÁयाची श³यता असते तसेच अथªÓयवÖथेत चांगले वातावरण असेल तर करां¸या
दरात वाढ कłनही भाववाढ कमी श³य नसते.
७. अथªÓयवÖथेत तेजी मंदीचे Óयापारचø सातÂयाने येत असले तरीही ÿÂयेक Óयापारचø
नवीनच कारण घेऊन िनमाªण होते Âयामुळे राºय िव°ीय धोरणाची जी साधने पूवê¸या
Óयापारचøात यशÖवी झाली ती आता¸या Óयापारचøात यशÖवी होतीलच हे िनिIJत
सांगता येत नाही .
७.६ सावªजिनक अंदाजपýक: अथª व Óया´या (THE PUBLIC BUDGET) ७.६.१ ÿÖतावना (Introduction) :
अंदाजपýक Ìहणजे अथªसंकÐप होय. याला इंúजीत 'बजेट' (Budget) असे Ìहणतात.
Budget हा शÊद बजेटी (Bugettee) या Ā¤च शÊदापासून 'बजेट' हा शÊद अिÖतÂवात
आला आहे. बजेट हा शÊद ÿथम इंµलंडमÅये १९३३ मÅये वापरÁयात आला. एक वषाª¸या
कालावधीत िविवध बाबéवर सरकार िकती पैसा खचª कł इि¸छते आिण हा पैसा कोणÂया
मागा«नी सरकार उभा होऊ शकतो याचे पýक Ìहणजे अंदाजपýक होय. कायदेमंडळासमोर
मंजुरीसाठी ठेवÁयात येणारा तो एक ÿकारचा ÿÖताव असतो. आधुिनक काळात
सरकार¸या अंदाजपýकाला अनÆयसाधारण असे महßव ÿाĮ झालेले आहे. क¤þ सरकार¸या
वतीने अथªमंýी सभागृहाला अंदाजपýक सादर करतात. Âयावर चचाª होऊन नंतर Öवीकृती
िदली जाते.
७.६.२ अंदाजपýकाचा अथª (Meaning of Budget):
भारतीय घटनेत अथªसंकÐप या सं²ेचा अथª – “अथªसंकÐप Ìहणजे िव°ीय वषाª¸या
संदभाªत भारत सरकार िकंवा राºय सरकार¸या ÿाĮी आिण खचाªचे अंदाज मांडणारे वािषªक
िववरणपý होय ”. साधारणतः १ एिÿल ते ३१ माचª या आिथªक वषाªतील सावªजिनक खचª व
सावªजिनक उÂपÆन याबाबतचे ÖपĶीकरण अंदाजपýकात असते. सरकारचा अंदाजे खचª व
अंदाजे उÂपÆन दाखिवणारे पýक Ìहणजे अंदाजपýक होय. अंदाजपýका¸या पुढील काही
Óया´यांवłन अंदाजपýकाचा अथª ÖपĶ होईल.
munotes.in

Page 79

राजकोषीय धोरण (Fiscal Policy)
79 ७.६.३ अंदाजपýका¸या Óया´या (Definitions of Budget) :
१. जे.एल हॅÆसन:
“सरकार¸या उÂपÆनाचा व खचाªचा पुढील आिथªक वषाªचा अंदाज Ìहणजे अंदाजपýक
होय.”
२. ÿा.िफंडले िशरास:
“सरकार¸या उÂपÆन व खचाªचे तयार केलेले वािषªक पýक Ìहणजे अंदाजपýक होय.”
३. सी. एल. िकंग:
“सरकारी उÂपÆन व सरकारी खचª यात ºया साधनांĬारे समतोल ÿÖथािपत केला जातो ते
साधन Ìहणजे िव°ीय अंदाजपýक होय."
४. िफलीप टेलर:
“सरकारची िव°ीय िवÖता åरत योजना Ìहणजे अंदाजपýक होय.”
कर वरील Óया´यांवłन पुढील वषाªचा सरकारी जमेचा अंदाज व सरकारी खचाªचा अंदाज
ºयामÅये Óयĉ केलेला असतो अशी कागदपýे होत.
७.७ अंदाजपýकांचे ÿकार (TYPES OF BUDGET) १. महसुली अंदाजपýक (Revenue Budget):
महसुली अंदाजपýकात एका िविशĶ आिथªक वषाªत सरकार लोकिहतासाठी कशा-कशावर
खचª करते आिण Âयासाठी सरकार करłपाने व अÆय मागाªने लोकांवर िकती पडतो याची
कÐपना येते.
खचाª¸या बाबी:
अ) अंदाजपýकात सरकार आिथªक वषाªत संर±णावर िकती खचª करते हे दाखिवले जाते.
Âयावłन संर±णाला सरकार िकती ÿाधाÆय देते हे ल±ात येते.
ब) देशाची अथªÓयवÖथा चालिवÁयासाठी सरकारला जो ÿकारचा खचª करावा लागतो
Âयाचा समावेशही महसुली अंदाजपýकात केला जातो.
क) िश±ण, आरोµय, कुटुंबकÐयाण, सकस व चांगला आहार, मनुÕयबळ िवकास, अपघात
िवमा, िनवृ°ी वेतन, इÂयादी कÐयाणकारी योजनांवरील सरकारी खचª महसुली
अंदाजपýकात दाखिवला जातो.
ड) कृषी िवकास, रÖते िवकास, धरणे, कालवे, बंदरे यांचा िवकास, वाहतूक व दळणवळण
यांसार´या बाबéचा िवकास यासाठी सरकार िकती सावªजिनक खचª करणार आहे हे
महसुली अंदाजपýकात दाखिवले जातेशा¸या आिथªक िवकासासाठी सरकारकडून munotes.in

Page 80

Óयावसाियक अथªशाľ – IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
80 होणारा खचª दाखिवला जातो.महसुली अंदाजपýकात चालू बाबéवरील खचाªचा िवचार
केला जातो.
महसुला¸या बाबी:
उÂपÆनाचे मागª पुढीलÿमाणे सांगता येतील:
अ) ÿािĮकर कंपनीवर िनगम कर, उÂपादन कर, आयात-िनयाªत कर, भांडवली
नÉयावरील कर , संप°ी कर, देणगी कर, वारसा कर असे कर आकाłन सरकार
उÂपÆन िमळिवते.
ब) देशात सरकार¸या मालकì¸या काही Öथावर मालम°ा असते. अशा मालम°ेचे भाडे
अथवा खंडłपाने सरकारला उÂपÆन िमळते. सरकारी कजाªवरील Óयाजłपानेही व
सरकारी कंपÆयांमधील शेअसªवर लाभांश या Öवłपात उÂपÆन िमळत असते.
क) देशात सरकारी मालकì¸या उīोगापासून नÉया¸या łपानेही सरकारला काही
उÂपÆन िमळत असते.
ड) Öटँप फì, नŌदणी फì, परवाना फì इÂयादी मागा«नी सरकारला काही उÂपÆन िमळत
असते. हे उÂपÆन महसुली अंदाजपýकात जमे¸या बाजूला दाखिवले जाते.
२. भांडवली अंदाजपýक (Capital Budget) :
भांडवली अंदाजपýकातील खचाªमुळे सरकार¸या उÂपÆनात वाढ होत असते. भांडवली
अंदाजपýकातील हा खचª िवकासाÂमक व रचनाÂमक असा असतो.
अ) सरकारी खचाªचे दोन भागात िवभागणी केले जाते. (१) उÂपादक गुंतवणूक खचª व
(२) अनुÂपादक गुंतवणूक खचª. सरकार¸या भांडवली गुंतवणूकìमुळे उÂपादन
साधनांची िनिमªती होते Âयाला सरकारचा उÂपादक Öवłपाचा भांडवल गुंतवणूक खचª
असे Ìहणतात. उदा. नवीन बंदरांची उभारणी, नवीन रेÐवेमागª बांधणे, नवीन
िवīुतÿकÐप उभारणे इÂयादéवरील गुंतवणूक खचª हा उÂपादक Öवłपाचा समजला
जातो. परंतु सरकार¸या भांडवल गुंतवणूक खचाªपासून भिवÕयात उÂपÆन िमळÁयाची
श³यता नसते. Âयाला अनुÂपादक भांडवली गुतवणूक खचª असे Ìहणतात. उदा.
संर±णावरील खचª.
ब) सरकार जेÓहा देशातील िविवध खाजगी उīोगांना व ÿकÐपांना कज¥ देते Âयांचा
समावेश भांडवली अंदाजपýका¸या खचª बाजूला केला जातो.
क) सरकार जेÓहा परकìय कजª व Âयां¸या हÈÂयांसाठी खचª करते. Âयांचाही समावेश
खचª बाजूला केला जातो.
ड) िविवध घटक राºये व संÖथांना सरकारकडून जी कज¥ व अनुदाने िदली जातात
Âयांचाही सावªजिनक खचाªत समावेश होतो. िनयोजन व िवकास काय¥ पूणª Óहावीत
यासाठीचा खचªही यामÅये समािवĶ होत असतो. munotes.in

Page 81

राजकोषीय धोरण (Fiscal Policy)
81 उÂपÆनाची बाजू:
भांडवली अंदाजपýकात उÂपÆना¸या बाजूला सरकारची देशांतगªत नवीन कजª उभारणी,
परदेशाकडून घेतलेली कज¥ व आिथªक मदत तसेच जागितक बँक, आंतरराÕůीय नाणेिनधी,
आंतरराÕůीय िवकास संÖथा यां¸याकडून िमळणारी कज¥ व मदत इÂयादéचा समावेश
असतो. महसुली अंदाजपýकातील घसारा Ìहणून बाजूला काढलेली र³कम ही भांडवली
अंदाजपýकात उÂपÆन Ìहणून दाखिवली जाते. तसेच महसुली अंदाजपýकातील िशलकì
र³कम भांडवली अंदाजपýकात उÂपÆना¸या बाजूला जमा दाखिवली जाते.
३. संकिलत अंदाजपýक (Combined Budget) :
महसुली अंदाजपýक आिण भांडवली अंदाजपýक ही दोÆही जेÓहा एकिýत मांडली असता
Âयाला संकिलत अंदाजपýक असे Ìहणतात. यावłन सरकारचा एकूण महसूल व एकूण
खचª याचा आढावा घेता येतो.
४. समतोल अथवा संतुिलत अंदाजपýक (Balanced Budget) :
एखाīा आिथªक वषाªतील सरकार¸या उÂपÆन व सावªजिनक खचª जेÓहा समान असतो
तेÓहा Âया अंदाजपýकाला संतुिलत अंदाजपýक असे Ìहणतात. देशा¸या एकूण Öथैयाªवर व
लोकांचे उÂपÆन, उपभोग, बचत, इ¸छा, आकां±ा अथवा कुवत यावर Âयाचा काहीही
पåरणाम होत नाही.
अॅडॅम िÖमथ, जे. बी. से व इतर सनातन संÿदाया¸या अथªशाľ²ांनी समतोल
अंदाजपýकाचे समथªन केले आहे. Âयां¸या मते, सरकारने कमीतकमी खचª करावा. फĉ
संर±ण, अंतगªत शांतता व ÆयायÓयवÖथा या गोĶéवरच सरकारने खचª करावा. समतोल
अंदाजपýकाची संकÐपना ही अॅडॅम िÖमथ यांनी अŀÔय शĉì' (Invisible Hand) यावर
आधाåरत होती. सरकारी हÖत±ेपाची अथªÓयवहारात गरज नसते.
आधुिनक काळात संतुिलत अंदाजपýकाचे समथªन केले जात नाही. जगातील बहòसं´य
देशांनी कÐयाणकारी राºयाची कÐपना Öवीकारलेली आहे. देशातील लोकांचे कÐयाण
साधणे हे सरकारचे कतªÓय असते. Âयासाठी सरकारला अनेक कÐयाणकारी योजना
राबवाÓया लागतात.
५. िशलकì अंदाजपýक (Surplus Budget ):
िशलकì अंदाजपýकाला वाढाÓयाचे िकंवा आिध³याचे अंदाजपýक असे Ìहटले जाते.
एखाīा आिथªक वषाªतील सरकारी उÂपÆना हे सावªजिनक खचाªपे±ा अिधक असते तेÓहा
Âयाला िशलकì अथªसंकÐप असे Ìहणतात.
सावªजिनक खचाªत कपात, सावªजिनक उÂपÆनात वाढ आिण िकंमत िनयंýण यासाठी
िशलकì अंदाजपýक उपयुĉ ठरते. िशलकì अथªसंकÐपाचे अथªÓयवÖथेवर Âयाचे अिनĶ
पåरणाम होतात. िशलकì अथªसंकÐपाचा देशातील उÂपादन, उÂपÆन व रोजगार पातळी वर
ÿितकूल पåरणाम होऊन सरकारला लोककÐयाणाची कामे हाती घेता येत नाहीत. munotes.in

Page 82

Óयावसाियक अथªशाľ – IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
82 ६. तुटीचे अंदाजपýक (Deficit Budget) :
एखाīा आिथªक वषाªत देशातील सावªजिनक वािषªक उÂपÆनापे±ा सावªजिनक खचª अिधक
असेल तर Âयाला तुटीचे अंदाजपýक Ìहणतात. कर व इतर मागा«नी सरकारला िमळणारे
उÂपÆन कमी कłन िविवध बाबीवरील सरकारी खचाªत वाढ केली जाते.
लॉडª जे.एम. केÆस व इतर अथªशाľ² यांनी तुटी¸या अथªसंकÐपाचे समथªन करतात.
कारण तुटी¸या अंदाजपýकाने देशातील उÂपÆन मागणी, उÂपादन, रोजगार, राÕůीय
उÂपÆन यांमÅये वाढ घडून येते. िवकसनशील देशांची अथªÓयवÖथा गितमान कłन आिथªक
िवकासास मदत होते. आिथªक मंदी, आिथªक िवषमता कमी करणे, भांडवलिनिमªती,
लोकां¸या बचतीत व गुंतवणुकì¸या इ¸छेत व कुवतीमÅये वाढ इ. साठी तुटीचा अथªसंकÐप
उपयुĉ ठरतो. तुटी¸या अंदाजपýकाĬारे सावªजिनक खचाªत वाढ कłन उÂपादनाचे ÿमाण,
अवजड व मूलभूत उīोगांची उभारणी व िनवडक वÖतू व सेवां¸या उÂपादन, उÂपादन
घटक व साधनसामúीचा कायª±मतेने उपयोग करÁयासाठी अनुकूल पåरिÖथती िनमाªण
होऊ शकते. Óयिĉगत उÂपÆन व राÕůीय उÂपÆनात वाढ घडवून नागåरकांचे राहणीमानात
वाढ होऊन देशाची ÿगती होऊ शकते. Ìहणूनच तुटी¸या अंदाजपýकाचे समथªन केले जाते.
७.८ अंदाजपýकìय धोरणाचे महßव व उपयोग (IMPORTANCE AND USES OF BUDGETARY POLICY) १. आिथªक वषाªतील सरकारी खचाªची व उÂपÆनाची तरतूद केली जाते.
२. सरकार¸या सावªजिनक खचाªचे वाईट पåरणाम टाळून उÂपादन, िवभाजन, उÂपÆनाचे
वाटप, पूणª रोजगार यासाठी उÂपÆनाचा उपयोग होतो.
३. पूणª रोजगार ÿÖथािपत झाÐयानंतर सावªजिनक खचाªत काळानुसार बदल करता येतो.
४. अथªÓयवÖथेत होणाöया भाववाढी¸या काळामÅये करामÅये वाढ कłन िव°ीय
साधनांचा अनुकूल पåरणाम घडवून आणता येतो.
५. चøìय चढउतारा¸या काळात सावªजिनक खचाª¸या पåरिÖथतीत आवÔयकतेÿमाणे
बदल व उपयोग करता येतो.
७.९ तुटीचे अंदाजपýक िवषयक काही संकÐपना (SOME CONCEPT OF DEFICIT BUDGET) “तुटीचे अंदाजपýक Ìहणजे सरकार¸या महसुली आिण भांडवली उÂपÆनापे±ा महसुली
आिण भांडवली खचाªचे अिध³य असलेले अंदाज पýक होय.” सरकार¸या एकूण खचाªपे±ा
एकूण उÂपÆन कमी असणे असाही तुटीचा अंदाज पýकाचा अथª घेता येईल.
भारतात तुटीचा अंदाज करÁयासाठी महसुली आिण भांडवली अशा दोÆही आयÓययाचा
िवचार केला जातो. भारत सरकार¸या एकूण उÂपÆनात महसुली आिण भांडवली अशा
दोÆही उÂपÆनाचा समावेश केला जातो तर खचाªत महसुली आिण भांडवली अशा दोÆही munotes.in

Page 83

राजकोषीय धोरण (Fiscal Policy)
83 खचाªचा िवचार केला जातो. जेÓहा सरकारचा सावªजिनक उÂपÆनापे±ा सावªजिनक खचª
जाÖत असतो तेÓहा तुटीचे अंदाजपýक असते.ही तुट समजÁयासाठी तुटी¸या िविवध
संकÐपनाचा अËयास आवÔयक आहे.
१) अंदाज पýकìय तूट (Budget Deficit):
जेÓहा महसूली आिण भांडवली उÂपÆनापे±ा महसुली आिण भांडवली खचª जाÖत असतो.
तेÓहा जी तुट िनमाªण होत असते . Âया तुटीस अंदाज पýकìय तूट असे Ìहणतात. ही तूट
मोजÁयासाठी पुढील सूýाचा वापर केला जातो.
अंदाज पýकìय तूट = एकूण ÿाĮी – एकूण खचª
एकूण ÿाĮीत = महसुली उÂपÆन व भांडवली उÂपÆन
महसुली उÂपÆन = कर व करे°र उÂपÆन
भांडवली उÂपÆन = कजª उभारणी, कजाªची परतफेड व इतर उÂपÆन
एकूण खचª = महसुली खचª व भांडवली खचª
महसुली खचª = Óयाजावरील खचª, ÿशासकìय खचª, सामािजक व
आिथªक सेवांवरील खचª
भांडवली खचª = गुंतवणूक खचª उदा. रÖते,धरणे, रेÐवे इ.
२) महसुली तूट (Revenue Deficit):
महसुली उÂपÆनापे±ा महसुली खचª जेवढा जाÖत असतो. Âयाला महसुली तूट असे
Ìहणतात.
महसुली तूट = महसुली ÿाĮी - महसुली खचª
महसुली उÂपÆन = कर व करे°र उÂपÆन
महसुली खचª = Óयाजावरील खचª, ÿशासकìय खचª, सामािजक व
आिथªक सेवांवरील खचª
३) िव°ीय तूट (Fiscal Deficit) :
महसुली ÿाĮी, अनुदाने आिण कज¥°र भांडवली ÿाĮी यां¸या पे±ा सरकार¸या एकूण खचª
जाÖत असतो. हा खचª जेवढा जाÖत असतो तेवढी िव°ीय तूट असते.
िव°ीय तूट = अंदाज पýकìय तूट + कजª आिण इतर देयता.
= (महसुली ÿाĮी कजाªची वसुली + इतर ÿाĮी) - (एकूण खचª)
४) ÿाथिमक तूट (Primary Deficit) :
िव°ीय तुटीतून िदलेले Óयाज वजा केली असता ÿाथिमक तूट समजते. munotes.in

Page 84

Óयावसाियक अथªशाľ – IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
84 ÿाथिमक तूट = िव°ीय तूट - िदलेले Óयाज.
५) मौþीक तूट (Monetised Deficit) :
क¤þ सरकारने åरझÓहª बँकेकडून केलेÐया उचलमÅये झालेली िनÓवळ वाढ Ìहणजे मौिþक
तूट होय.
७.१० तुटीचा अथªभरणा (DEFI CIT FINANCE) ७.१०.१ ÿÖतावना:
आधुिनक काळात राजकोषीय धोरणाचे तुटीचा अथªभरणा हे महßवाचे साधन मानले जाते.
सरकार¸या एकूण ÿाĮी पे±ा एकूण खचाªचे जेवढे अिध³य असते. Âयाला अंदाज पýकìय
तूट असे Ìहणतात. तूट असलेÐया अंदाज पýकास तुटीचे अंदाजपýक (Deficit Budget)
असे Ìहणतात. अंदाज पýकातील तूट भłन काढÁयासाठी जे ÿयÂन केले जातात Âयाला
तुटीचा अथªभरणा असे Ìहणतात. तूट भłन काढÁयासाठी देशा¸या मÅयवतê बँकेकडून ना
परतावा अटीवर कजª घेतले जाते. मÅयवतê बँक रो´यां¸या तारणा¸या आधारावर नवीन
चलन िनमाªण कłन ते कजª łपाने सरकारला देते. या अथाªने िवचार केÐयास तुटीचा
अथªभरणा Ìहणजे अिधक नवीन चलनी नोटा छापून चलनात आणणे होय.
भारता¸या संदभाªत िवचार केÐयास सरकारचे महसुली आिण भांडवली उÂपÆन यांचा
एकिýत िवचार केला जातो. आिण महसुली खचª आिण भांडवली खचª यांचा एकिýत िवचार
केला जातो. एकूण उÂपÆनापे±ा जेवढा जाÖत असतो तेवढी अंदाज पýकìय तूट असते. ती
भłन काढÁयासाठी सरकारमाफªत ÿयÂन केले जातात. भारतीय िनयोजन मंडळा¸या मते-
सरकार¸या अंदाजपýकìय Óयवहारामुळे अथªÓयवÖथेतील खरेदी शĉìत होणारी िनÓवळ
वाढ Ìहणजे तुटीचा अथª भरणा होय.
७.१०.२ Óया´या:
१. अंदाजपýकात जमा र³कमेपे±ा खचª र³कम अिधक असÐयास अशी तुट भłन
काढÁयासाठी ºया मागाªचा अवलंब केला जातो Âयास तुटीचा अथªभरणा असे
Ìहणतात.
२. सावªजिनक खचª हा सरकारी उÂपÆनापे±ा जाÖत झाÐयामुळे आलेली तुट भłन
काढÁयासाठी केलेली ÓयवÖथा Ìहणजे तुटीचा अथªभरणा होय.
३. भारतीय िनयोजन मंडळ.
“सरकार¸या अंदाजपýकìय Óयवहारामुळे अथªÓयवÖथेतील खरेदी शĉìत होणारी िनÓवळ
वाढ Ìहणजे तुटीचा अथªभरणा होय.”
७.१०.३ तुटीचा अथªभरणा करÁया¸या पĦती:
१. मÅयवतê बँकेकडून कजª munotes.in

Page 85

राजकोषीय धोरण (Fiscal Policy)
85 २. रोख िशÐलकेतील रकमा
३. Óयापारी बँकांना सरकारी कजªरोखे
४. चलन पुरवठयात वाढ
७.१०.४ तुटी¸या अथªभरणाचे उĥेश:
१. युĦजÆय पåरिÖथती िनमाªण झाÐयास सरकारला सावªजिनक खचª मोठया ÿमाणात
करावा लागतो.
२. अथªÓयवÖथा मंदीतून बाहेर काढून रोजगार िनमाªण करÁयासाठी तुटीचा अथªभरणा
करावा लागतो.
३. आिथªक िवकास साÅय करÁयासाठी सरकारला शेती, उīोग व सेवा ±ेýावर खचª
करावा लागतो .
४. देशातील साधनसामुúीची गितशीलता वाढवÁयासाठी तुटीचा अथªभरणा करावा
लागतो.
५. देशामÅये रोजगार िनमाªण कłन लोकां¸या राहणीमानात सुधारणा करÁयासाठी
तुटीचा अथªभरणा करÁयाची आवÔयकता असते.
७.१०.५ तुटी¸या अथªभरणाचे महÂव (Importance of Deficit financing):
१. केÆस यां¸या मते पåरणामकारक मागणी¸या कमतरतेमुळे आिथªक मंदी येत असते.
आिथªक मंदी¸या काळात मागणी¸या कमतरतेमुळे देशात उÂपादन, व रोजगारातही
घट होते. रोजगारातील घटीमुळे पåरणामकारक मागणी आणखी कमी होते. कारण
लोकांकडील उÂपÆन कमी झाÐयामुळे øयशĉì कमी झालेली असते. सवªý नैराÔयाचे
वातावरण असते. या पåरिÖथतीत सुधारणा करÁयासाठी सावªजिनक खचाªत वाढ
कłन रोजगारा¸या संधी िनमाªण करणे हाच मागª असतो. जर सरकारने िवकासाÂमक
काय¥ हाती घेऊन सावªजिनक खचª केला तर रोजगारात वाढ होऊन लोकांना उÂपÆन
ÿाĮ होईल. लोकांची øयशĉì वाढून पåरणामकारक मागणीत वाढ होऊन मंदीची
पåरिÖथती कमी होईल.
२. युĦ काळात सरकार¸या सावªजिनक खचाªत वाढ होत असते. हा अचानकपणे
वाढणारा खचª भागिवÁयासाठी तुटी¸या अथªभरÁयाचा वापर केला जातो.
३. अÐप िवकिसत िकंवा िवकसनशील देशात आपÐया देशाचा आिथªक िवकास साÅय
करÁयासाठी अनेक िवकासाÂमक योजना राबिवÁयासाठी ÿचंड ÿमाणावर भांडवलाची
गरज असते. ही गरज तुटी¸या अथªभरÁयातून भागिवता येते.
४. अÐपिवकिसत व िवकसनशील देशात बचतीचा दर कमी असÐयामुळे भांडवल िनिमªती
आिण गुंतवणूकìत अडचणी िनमाªण होतात. अशा िÖथतीत गुंतवणूक वाढिवÁयासाठी
सरकार तुटीचा अथªभरणा कłन सावªजिनक ±ेýातील गुंतवणूकìतून उÂपादन, munotes.in

Page 86

Óयावसाियक अथªशाľ – IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
86 रोजगार आिण उÂपÆनात वाढ िनमाªण करते. यातून खाजगी उīोजक ÿेåरत होऊन ते
नवीन गुंतवणूक करÁयास ÿेåरत होतात.
५. कÐयाणकारी राºया¸या िनिमªतीसाठी िश±ण, आरोµय िवषयक सुिवधा, Öव¸छता,
पाणीपुरवठा, रेÐवे मागª, वीज ÿकÐप इÂयादी¸या िनिमªतीसाठी सरकारला आपÐया
खचाªत वाढ करावी लागते.
७.१०.६ तुटी¸या अथªभरणाची मयाªदा (Limits of Deficit Financing):
तुटीचा अथªभरणा जाÖतीतजाÖत फायīाचा ठरÁयासाठी व Âयाचे दुÕपåरणाम कमीतकमी
करÁयासाठी तुटी¸या अथªभरÁया¸या पुढील मयाªदा ल±ात घेणे गरजेचे आहे.
१. तुटी¸या अथªभरÁयाने देशात एकूण चलन पुरवठयात िकती वाढ झाली यावłन
तुटी¸या अथªभरÁयाची मयाªदा ठरिवता येईल.
२. अपुरा वापर असलेÐया साधनसामúीचे ÿमाण ल±ात घेऊनच तुटी¸या अथªभरÁयाचे
ÿमाण ठरवावे.
३. देशातील िकंमत पातळी व वेतन दर िकतपत िनयंिýत आहेत Âयावर तुटी¸या
अथªभरणा अवलंबून असतो.
४. परदेशातील चलनाचा साठा मोठया ÿमाणात असतानाच तुटीचा अथªभरणा करावा.
कारण Âयामुळे भाववाढ मयाªिदत ठेवता येते.
४. तुटी¸या अथªभरÁयाचा वापर श³यतो उÂपादक ठरणाöया गुंतवणुकìसाठीच केला
जावा.
५. तुटीचा अथªभरणा करताना सरकारची करÓयवÖथा अÂयंत कायª±म ठेवावी व गरज
असेल तरच कर वाढवावेत.
६. तुटीचा अथªभरणा करताना वेतनदारावर िनयंýणअसावे व सरकारने आपला
अनावÔयक व अनुÂपादक खचª कमीतकमी करावा.
७. तुटीचा अथªभरणा करीत असताना बँिकंग ±ेýावर मÅयवतê बँकेचे कडक िनयंýण
असावे.
८. देशातील सरकार¸या िव°ीय व चलनिवषयक धोरणा¸या पåरणामावर तुटीचा
अथªभरणा अवलंबून असतो.
७.११ सारांश (SUMMARY) अथªÓयवÖथेचे कायª सुरळीत सुł राहÁया¸या ŀĶीने राºयिव°ीय धोरणाला महßवाचे Öथान
असते. राºयिव°ीय धोरणाला हे महßवाचे Öथान ÿाĮ कłन देÁयात लॉडª जे.एम. केÆसचा
यांचा िसहांचा वाटा आहे. क¤þसरकारकडून राºय िव°ीय धोरणाची आखणी व munotes.in

Page 87

राजकोषीय धोरण (Fiscal Policy)
87 अंमलबजावणी केली जाते Âयासाठी कर, सावªजिनक खचª व कजª या साधनांचा वापर केला
जातो.
आधुिनक काळात सरकार¸या अंदाजपýकाला अनÆयसाधारण असे महßव ÿाĮ झालेले
आहे. अंदाजपýकामुळे सरकार¸या सावªजिनक खचाªचे वाईट पåरणाम टाळून उÂपादन,
िवभाजन, उÂपÆनाचे वाटप, पूणª रोजगार यासाठी उÂपÆनाचा उपयोग होतो.
भारत सरकार¸या एकूण उÂपÆनात महसुली आिण भांडवली अशा दोÆही उÂपÆनाचा
समावेश केला जातो तर खचाªत महसुली आिण भांडवली अशा दोÆही खचाªचा िवचार केला
जातो. जेÓहा सरकारचा सावªजिनक उÂपÆनापे±ा सावªजिनक खचª जाÖत असतो तेÓहा
तुटीचे अंदाजपýक असते.ही तुट समजÁयासाठी तुटी¸या िविवध संकÐपनाचा अËयास
आवÔयक आहे. अंदाजपýकìय तुट, महसुली तुट, िव°ीय तुट, ÿाथिमक तुट व मौिþक तुट
या संकÐपना आहेत,
अंदाज पýकातील तूट भłन काढÁयासाठी जे ÿयÂन केले जातात Âयाला तुटीचा
अथªभरणा असे Ìहणतात. तूट भłन काढÁयासाठी देशा¸या मÅयवतê बँकेकडून ना परतावा
अटीवर कजª घेतले जाते. मÅयवतê बँक रो´यां¸या तारणा¸या आधारावर नवीन चलन
िनमाªण कłन ते कजª łपाने सरकारला देते. या अथाªने िवचार केÐयास तुटीचा अथªभरणा
Ìहणजे अिधक नवीन चलनी नोटा छापून चलनात आणणे होय.
७.१२ ÿij (QUESTIONS) १. राºयिव°ीय धोरणाची Óया ´या सांगून राºयिव°ीय धोरणाची उĥीĶ्ये ÖपĶ करा.
२. राºयिव°ीय धोरणाची िविवध साधने कोणती?
३. राºयिव°ीय धोरणा¸या मयाªदा िवशद करा.
४. अंदाजपýका¸या Óया´या सांगून अंदाजपýकांचे ÿकार सांगा.
५. अंदाजपýकìय धोरणाचे महßव व उपयोग ÖपĶ करा.
६. तुटीचे अंदाजपýक िवषयक काही संकÐपना ÖपĶ करा.
७. तुटीचा अथªभरणा ही संकÐपना ÖपĶ करा.
८. तुटीचा अथªभरणा करÁया¸या पĦती:
९. तुटी¸या अथªभरणाचे उĥेश, महÂव आिण मयाªदा ÖपĶ करा.



***** munotes.in

Page 88

88 ८
शासनाचे राजकोषीय संबंध
घटक रचना
८.० उिĥĶे
८.१ ÿÖतावना
८.२ क¤þ व राºय सरकारची कायª िवभागणी (Division of Function)
८.३ क¤þात व राºयात िव°ीय साधनसामúीचे िवभाजन
८.४ िव° आयोगाची काय¥ (Functions of Finance Commission)
८.५ सारांश
८.६ ÿij
८.० उिĥĶे (OBJECTIVES) १. भारतातील संघराºय िव°ÓयवÖथेचा अËयास करणे.
२. क¤þ व राºय सरकार¸या कायाªची िवभागणी अËयासणे.
३. क¤þात व राºयात िव°ीय साधनसामúीचे िवभाजन कसे होते याचा अËयास कऱणे.
४. िव° आयोगाची काय¥ अËयासणे.
८.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) २६ जानेवारी, १९५० पासून संपूणª भारताला राºयघटना लागू करÁयात आली व Âया
घटनेनुसार भारत हे एक संघराºय बनले. खöया अथाªने संघराºयीय शासनÓयवÖथा ही
भारत सरकार¸या १९३५ ¸या कायīाने (Government of India Act 1935)
अिÖतÂवात आली आहे. आपÐया देशातील ÓयवÖथा संघीय िव° ÖवŁपाची असून क¤þ व
राºये यां¸यामÅये साधनसामुúी व जबाबदारी िवभागलेली आहे.
भारतीय राºयघटनेनुसार दर ५ वषा«नी िव° आयोगाची िनयुĉì करÁयात येते. या िव°
आयोगाकडे क¤þीय करांचे वाटप घटक राºयांमÅये कोणÂया ÿकारे करावयाचे या संदभाªत
राÕůपतéकडे िशफारशी करÁयाचे कायª देÁयात आलेले आहे. या िशफारशीनुसार
संघराºयातील राºयांना क¤þाकडून Âया¸या उÂपÆनातील िहÖसा तसेच अनुदानाचे वाटप
केले जाते.

munotes.in

Page 89

शासनाचे राजकोषीय संबंध
89 ८.२ क¤þ व राºय सरकारची कायª िवभागणी (DIVISION OF FUNCTION) भारतीय राºयघटनेनुसार क¤þ सरकार व राºय सरकारे यांनी पार पाडावया¸या जबाबदाöया
व काय¥ यांचे िवभाजन खालील तीन ÿकार¸या याīांमÅये केलेले आहे.
१. क¤þ सूची:
क¤þ सूचीत ९७ िवषय असून ित¸यात क¤þ सरकारने करावया¸या कायाªचा समावेश
करÁयात आला आहे. चलनिनिमªती व चलनिनयंýण, आंतरराÕůीय Óयापार, िवदेशी
चलनिवषयक Óयवहार , हवाई वाहतूक, जहाज वाहतूक, राÕůीय महामागª, रेÐवे, पोĶ व
तारखाते, दूरसंचार, िवदेशी , भांडवल आगमन व िनगमन, जनगणना, कायदे, राºयां¸या
कायाªवर ल± ठेवणे व राºयांचे िहशेब तपासणे इÂयादी काय¥ क¤þ सरकारला करावी
लागतात.
२. राºयसूची:
राºयसूचीत ६६ िवषय असून राºयसरकारने करावया¸या कायाªचा समावेश राºयसूचीत
करÁयात आला आहे. अंतगªत शांतता व सुÓयवÖथा, Öव¸छता, आरोµय, िश±ण आिण
ÿिश±ण, अंतगªत रÖते, जलवाहतूक आिण Óयापार , इÂयादी कायª राºयसरकारला करावी
लागतात.
३. समवतê सूची:
समवतê सूचीत ४७ िवषय असून क¤þ सकरार व राºय सरकार या दोघांनी करावया¸या
कायाªचा समावेश या सूचीत करÁयात आला आहे. यात सामािजक सुरि±तता, कामगार
कÐयाण, कामगार कलह, िकंमत िनयंýण, आिथªक व सामािजक िनयोजन, फौजदारी कायदे
इÂयादéचा समावेश होतो. ही काय¥ क¤þ सरकार व राºय सरकार या दोहŌना एकिýतåरÂया
करावी लागतात.
भारतीय राºय घटनेतील तरतूदीनुसार क¤þ सरकारला सवō¸च अिधकार देÁयात आला
आहे. राÕůिहताची सवª कामे सोपिवÁयात आली आहेत. राºय सरकारकडे
लोककÐयाणा¸या कायाªची जबाबदारी सोपिवÁयात आली आहेत.
८.३ क¤þात व राºयात िव°ीय साधनसामúीचे िवभाजन भारतात १९३५ ¸या कायīानुसार संघराºयात क¤þ सरकार व राºय सरकारे यां¸यात
िव°ीय अिधकारांची िवभागणी केलेली आहे. भारतीय राºयघटनेनुसार क¤þ सरकार व
राºय सरकारे यांना काही काय¥ ठरवून िदलेली आहेत. ही काय¥ पार पाडÁयासाठी क¤þ
सरकार व राºय सरकारे यांना मोठया ÿमाणात खचª करावा लागतो व हा खचª करÁयासाठी
क¤þाला व राºयाला काही िव°ीय अिधकार देÁयात आलेले आहेत. Âया िव°ीय
अिधकाराची िवभागणी खालीलÿमाणे आहे: munotes.in

Page 90

Óयावसाियक अथªशाľ – IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
90 १. क¤þ सरकारची उÂपÆन साधने:
क¤þीय करांमÅये पुढील वेगवेगÑया करांचा समावेश होतो:
उÂपÆन कर, उÂपादन शुÐक , जकात कर (आयात -िनयाªत कर), िनगम कर, तंबाखू व इतर
भारतात उÂपािदत वÖतूंवरील उÂपादन शुÐक (मादक पेय व औषधे वगळून), वारसा
मालम°ेवरील कर (शेतजमीन वगळून), रेÐवे, चलनातील नोटा व माणी , पोÖट व तार,
दूरÅवनी व ÿसारण, शेअर बाजार व वायदा बाजारातील Óयवहार ितिकटे कर, चेकस्, हòंडी,
िवमा पॉिलसी, शेअरचे हÖतांतरण इ. साठी वापरÁयात देणारी ितिकटे, रेÐवे ÿवासी व
मालावर आकारले जाणारे टिमªनल कर, ÿवासी भाडे व माल भाडे इ. वरील कर इÂयादी
करांचा समावेश क¤þ सरकार¸या अखÂयाåरत होतो.
१. करआकारणी आिण वसुली व िविनयोगसुĦा क¤þ सरकारकडे असतो असे कर. उदा.
िनगम कर, जकात कर.
२. कर आकारणी वसुलीसुĦा क¤þ सरकारच करते; Âयातून ÿाĮ झालेÐया उÂपÆनाचा
ठरावीक भाग राºय सरकारना िदला जातो असे कर. उदा. ÿािĮकर, क¤þीय उÂपादन
कर.
३. कर आकारणी व वसुली देखील क¤þ सरकारच करते. Âयातून ÿाĮ झालेले उÂपÆन
पूणªतः राºयांना िदले जाते असे कर. उदा. वारसा कर, रेÐवे माल ÿवासी वाहतूक,
शेतजमीन Óयितåरĉ इतर मालम°ेवरील मालम°ा कर इÂयादी.
४. कर आकरणी क¤þ सरकार करते आिण करांची वसुली आिण िविनयोग करÁयाचा
अिधकार राºयांकडे असतो असे कर.
उदा. वैīकìय साधनसामúीवर तसेच Öव¸छतागृहासाठी लागणाöया साधनसामúीवर
आकारले जाणारे कर, औषधांवरील कर, सŏदयª ÿसाधनावरील कर, Öटँप ड्यूिट इÂयादी.
२. राºय सरकारची उÂपÆन साधने:
भारतीय राºयघटनेनुसार काही कर आकारÁयाचे ÖवातंÞय राºय सरकारना देÁयात
आलेले आहे. या करांची आकारणी, वसुली तसेच िविनयोग करÁयाचा संपूणª अिधकार
राºय सरकारना असतो.
जमीन महसूल, शेती उÂपÆन कर, मादक पेये, अफू व इतर मादक औषधावरील उÂपादन
शुÐक, शेतजिमनीवरील वारसा कर, मनोरंजन, जुगार इ. वरील कर, वीज उपभोग व
िवøìवरील कर , रÖते व जल-मागाªĬारे केÐया जाणाöया माल व ÿवासी वाहतुकìवरील कर,
मोटार गाडीवरील कर , Öथािनक जकात , दरडोई कर इÂयादी करांचा समावेश राºय
सरकार¸या उÂपÆन साधनांमÅये होतो.
वरीलÿमाणे भारतीय संघराºयातील घटनेमÅये क¤þ व राºय सरकारांनी पार पाडावयाची
काय¥ व ती पूणª करÁयासाठी लागणारा िव°ीय िनधी उभारÁयासाठीचे मागª यांचे िवभाजन
केलेले आहे. munotes.in

Page 91

शासनाचे राजकोषीय संबंध
91 ८.४ िव° आयोगाची काय¥ (FUNCTIONS OF FINANCE COMMISSION) भारतीय संघ राºयात क¤þ सरकार, घटक राºय व क¤þशािसत ÿदेश यां¸यामÅये राºय
घटनेतील मागªदशªक तßवानुसार काया«ची आिण उÂपÆन मागा«ची िवभागण केलेली आहे.
जबाबदारी¸या ŀĶीने िवचार केÐयास राºयांकडे कÐयाणकारी राºया¸या िनिमªतीची
जबाबदारी जाÖत आिण उÂपÆन साधने माý मयाªिदत आहेत. यातच काही कर हे क¤þ आिण
राºय यां¸यात िवभागलेले आहेत. िवभाजक करांचा क¤þ आिण राºयांना िकती वाटा
िमळावा, यासाठी काय िनकष वापरावेत, राºयांना िकती िवकासाÂमक अनुदान īावे या
िवषयी िशफारस करÁयाची जबाबदारी घटनेने िव° आयोगावा सोपिवली आहे.
भारतीय राºय घटनेतील कलम २८० नुसार देशाचे राÕůपती िव° Öथापना करतात,
राĶपती देशातील एका तº² Óयĉì¸या अÅय±तेखाली िव° आयोगाची Öथापना करतात,
अÅय±ासोबत काही सदÖयांची िनयुĉì िव° आयोगाचे सदÖय Ìहणून राÕůपतéकडून केली
जाते. ÿÂयेक िव° आयोगाचा कालावधी पाच वषाªचा असतो. पाच वषª पूणª होÁया¸या
अगोदर नवीन िव° आयोगाची Öथापना केली जाते. िव° आयोगाकडे राĶपती पुढील
जबाबदारी सोपिवतात.
१) क¤þ आिण राºय सरकार यां¸यात िवभाजक करांपासून िमळणाöया िनÓवळ उÂपÆनाचे
िवभाजन कसे करायचे या बाबत िशफारस करणे.
२) घटक राºयांना अनुदाने कोणÂया तÂवानुसार īायची या बाबत िशफारस करणे.
३) राĶपतéनी िनद¥श केÐयाÿमाणे क¤þ आिण राºय सरकार यां¸यातील िव°ीय
संबंधाबाबत श³यता पडताळून पाहणे व िशफारस करणे.
वरील तीन ÿमुख बाबéबाबत िशफारशी राĶपतéना सादर कराय¸या असतात. Ļा तीन
िशफारशी करÁयासाठी भा रतात १९५२ ते २०१५ या कालावधीत तेरा िव° आयोग
Öथापन करÁयात आले. २०१५ ते २०२० या कालावधीसाठी चौदावा िव° आयोगा¸या
िशफारशी िÖवकाराÓया गेÐया आहेत. आता पय«त¸या चौदा िव° आयोगांनी आपÐया
िशफारशी राĶपतéना सादर केलेÐया आहेत. िविवध िव° आयोगांनी केलेÐया िशफारशéचे
तीन गटामÅये िवभाजन केले जाते.
i) ÿाĮीकर व इतर िवभाजक करांचे क¤þ व राºयात िवभाजन.
ii) क¤þाकडून घटक राºयांनी िदली जाणारी अनुदाने.
iii) संघराºयाकडून (क¤þ सरकार) घटक राºयांना िदली जाणारी कज¥.
८.५ सारांश (SUMMMARY) भारतात संघीय िव° ÓयवÖथा असून क¤þ व राºय यां¸यात कायª±ेýाची िवभागणी झालेली
आहे. क¤þ व राºय सरकारमÅये साधनसामुúी व जबाबदाöयांची िवभागणी घटनेने ÖपĶ munotes.in

Page 92

Óयावसाियक अथªशाľ – IV सावªजिनक आयÓययाचा आधार
92 केलेली आहे. या ÓयवÖथेत घटनेचे Öथान महßवपूणª आहे. राºयांना Âयां¸या Öवत:¸या
िव°ीय साधनापासून उÂपÆन िमळते. तसेच क¤þ सरकारकडूनही Öथानांतरा¸या मागाªने
िव°ीय साधनसामुúी िमळते. यात क¤þ सरकार¸या करातील िहÖसा, सहाÍयक अनुदाने ,
कज¥ वगैरेचा समावेश होतो. क¤þाकडून राºयांना िकती िहÖसा िमळेल हे कर व शुÐक आिण
सहाÍयक अनुदाने यां¸यातील िहÔया¸या łपाने िकती र³काम राºयांना Öथलांतरीत केली
जाते आिण कोणÂया तßवा¸या आधारे िह िवभागणी केली जाते. यावर अवलंबून असते.
राºयां¸या िव°ीय गरजा, राºयातील लोकसं´या, वसुली मागासपणा वगैरे िनकषा¸या
आधारे साधन सामुúीची वाटणी केली जाते.
क¤þ सरकार व राºय सरकारे यां¸यातील िव°ीय संबधात लविचकता आणÁयाचे कायª िव°
आयोग करतो. िव° आयोग वेयिĉक úािशकरापासून िमळणाöया उÂपनाचे वाटप. क¤þीय
उÂपादन कराचे वाटप, मालम°ेवरील करापासून िमळणाöया उÂपÆनाचे वाटप, क¤þ
सरकारांना īावयाची अनुदाने वगैरे बाबतीत िशफारशी करतात.
८.६ ÿij (QUESTIONS) १. भारतातील संघराºय िव°ÓयवÖथा यावर टीप िलहा.
२. क¤þात व राºयात िव°ीय साधनसामúीचे िवभाजन यावर भाÕय करा.
३. िव° आयोगाची काय¥ ÖपĶ करा.


*****
munotes.in